Origin story

bhagavān rājagṛhe viharati | tatra dāni karmakāra-putraḥ śraddhā-prasannaḥ | tasya bhāryā śuklā nāma karmāra-dhītā prāsādikā darśanīyā | atha bhagavān kālasyaiva nivāsayitvā pātra-cīvaram ādāya rājagṛhaṁ piṇḍāya praviṣtaḥ | sāvadānam piṇḍāya caranto tasya gṛhaṁ gato uddeśe sthitaḥ | so dāni bhuñjati | sā pariviśantī āvṛtya sthitā | mā bhagavantam dṛṣṭvā viprakṛta utthāsyatīti | tasya dāni bhavati kin tāvad iyam āvṛtya tiṣṭhati | bhagavatā pi vaineya-vaśena prabhā te utsṛṣṭā | tena cāvalokitaṁ | tena bhagavān dṛṣṭo | so dān āha | aye hi asti nāma tvaṁ mama bhagavantam āvārayasi | an-arthakāmā tvaṁ | mama na tvam artha-kāmā | sā dān āha nāham ārya-putrasya an-artha-kāmā | bhagavantam ārādhayāmi | api tu mā viprakṛto bhagavantam dṛṣṭvā utthāsyasīti | tāye dāni bhavati dhig astu mama gṛhāvāsasya | yatra hi nāma priyaṁ kariṣyāmīti | apriyam uktā | sā dān āha ārya-putra gacchāmy ahaṁ | parvrajāmi | so dān āha | kasmin pravacane | āha | bauddhe | āha | pravrajāhīti |

sā dāni utpalavarṇāya pravrajitā upasampāditā | tāya dāni aṣṭāhena pravrajitāya yuṁjantīya vyaṭayantīya vyāsayantīya tisro vidyāḥ ṣaḍ-abhijñāḥ | bala-vaśī-bhāvaḥ sākṣī-kṛto | sā dāni bala-vaśī-bhāva-prāptā | anyataraṁ vṛkṣa-mūlaṁ niśrayopaniṣaṇṇannā | tāye dāni śakro ’mara-saṁgha-parivṛtto pāda-vando āgato | āha |

imāṁ paśyatha dharma-sthāṁ
śuklāṁ karmāra-dhītaraṁ |
adya aṣṭāha-pravrajitā
kṛta-kṛtyā nir-āśravā || 1 ||

suvinītā utpalavarṇāya suvinītotpalavarṇā
mārge ārya praviśate |
trai-vidyā ṛddhi ca prāptā
cetoparyāya-kovidā || 2 ||

maharddhikā bhikṣuṇī tā
vijitendriyāṇi vijitā indriyāṇī ca |
ni ṣannā vṛkṣa-talaṁmi
aniñjena samādhinā || 3 ||

tāṁ śakro ’mara-saṁghena
upasaṁkramya vāsavo |
namasyati prāñjalī-bhūto namasyaty añjalī-bhūto
śuklāṁ karmāra-dhītaraṁ || 4 ||

sā madhura-bhāṣiṇī gṛheṇa gṛhaṁ nīyate | apareṇa dāni upāsakena mahārheṇa paṭena chāditā | antarīkṣād devatā vācaṁ niścārayanti |

lakṣmīvān ayam upāsako
puṇyam prabhūtam an-alpakaṁ |
sarva-grantha-prahīṇāye
śuklāye adāsi cīvaraṁ || 5 ||

kiṁ rājagṛhe manuṣyā
madhu-mattāvatiṣṭhanti |
ye śuklān na paryupāsanti
daivasikān dharmān uttamā || 6 ||

taṁ āsecanakaṁ śāntaṁ
te vai aprativāṇīyaṁ |
ājñeya-rūpo vijñehi
bālehi avijānīniyo || 7 ||

sā dāni gṛheṇa gṛhaṁ bhāṣaṇāya nīyati | tāye dāni lābha-satkāra-śloko ’bhyudgataḥ | tāye dāni bhikṣuṇīyo irṣyāpattiḥ | lābha-sat-kāram asahamānā tā dān āhaṁsuḥ | bhañjanaṁ etāya kṛtaṁ | tato ’syāḥ sarvo janakāyo śrotavyaṁ śraddhātavyam manyati | tāyo dāni bhagavato allīnā | etāya bhagavan jambhanaṁ sādhitaṁ | bhagavān āha | satyaṁ śukle evaṁ nāma tvayā jambhanaṁ śāsādhitaṁ | tena te jano śrotavyaṁ manyati | āha | ahaṁ bhagavān jambhanaṁ na jānāmi | kuto jambhanaṁ sādhayi ṣyāmi | bhagavān āha | na etāya jambhanaṁ sādhitaṁ | api tu asyāḥ praṇidhānaṁ idaṁ |

bhūta-pūrvam atīte ’dhvānaṁ nagare vārāṇasīyaṁ bhagavati kāśyape tatra dāni rājā kṛkī nāmābhūt | tasya sapta dhītaro abhūṣi |

śramaṇā śramaṇimitrā
bhikṣuṇī bhikṣuṇīdāsikā |
dharmā caiva sudharmā ca
saṁghadāsī ca saptamā || 1 ||

caturdaśīm pañcadaśīṁ
yā ca pakṣasya aṣṭamī |
prātihāraka-pakṣañ ca
aṣṭāṅgaṁ su-samāhitā || 2 ||

poṣadham upoṣadhan ti
sadā śilena saṁvṛtā ||
kāśināñ ca manāpo āsi
bhadrako nāma mānavo || 3 ||

kuśalo nṛtta- gītasmiṁ
tantrī-nṛtta-prabodhane |
krīḍāyeti ramāyeti
janan tatra samāgataṁ || 4 ||

taṁ ca kāla-gataṁ jñātvā
sarvās tāḥ sapta kumāriyo |
prāsādikā darśanīyāḥ
rāja-kanyāḥ samāgatāḥ || 5 ||

rājānam upasaṁkramya
idaṁ vacanam abravīt || 6 ||

āpṛcchāma vayaṁ tāta
kaśīnāṁ rāṣṭra-vardhana |
anujānātu mo deva
śmaśānaṁ yāmaṁ prekṣitum || 7 ||

adya pañca-daśī deva
divyā nakṣatra-mālinī |
anujānātu mo nātha
śmaśānaṁ yāmaṁ paśyituṁ || 8 ||

utrāsosana-bhīṣaṇake
durgandhe loma-harṣaṇe |
ārodane manuṣyānāṁ
śmaśāne kiṁ kariṣyatha || 9 ||

yatra bhe apeta-vijñānā
para-bhakṣā acetanā |
apaviddhā mṛtā śenti
śmaśāne bahu-bhīṣaṇe || 10 ||

yatra gṛdhrā śṛgālāś ca
kākolūkās tathā vṛkāḥ |
aṅga-m-aṅgāni khādanti
śmaśāne bahu-bhīṣaṇe || 11 ||

yatra gṛdhrā śṛgālāś ca
kākolūkās tathā vṛkāḥ |
astrān ādāya gacchanti
śmaśāne kiṁ kariṣyatha || 12 ||

yatra asthīni dṛśyante
vikṣiptāni diśo-diśaṁ |
tiṣṭhanti śaṁkha-varṇāni
śmaśāne kiṁ kariṣyatha || 13 ||

śūlāyutāni dṛśyante
aśuci kheṭa-gandhikā |
keśānām ākare raudre
śmaśāne kiṁ kariṣyatha || 14 ||

dhūrtā-cārika-vikīrṇe
caura-vyāla-niṣevite |
durmanuṣyāna āvāse
śmaśāne bahu-bhīṣaṇe || 15 ||

amanuṣyāna āvāse
rākṣasānān niveśane |
sarva-pretāna āvāse |
śmaśāne bahu-bhīṣaṇe || 16 ||

te sukumālyābharaṇā
maṇi-keyūra-dhāriṇo |
bāhaṁ pragṛhya krandanti
śmaśāne bahu-bhīṣaṇe || 17 ||

te sukumālyābharaṇā
maṇi-keyūra-dhārino |
keśā prakīrya krandanti
śmaśāne bhaya-bhairave || 18 ||

yatra mātā pitā bhrātā
bhaginī-jñāti-bāndhavāḥ |
durmanā yatra nivartante
śmaśāne bhaya-bhayānake || 19 ||

yatra mātā pitā bhrātā
bhaginī-jñāti-bāndhavāḥ |
an-āpṛcchati vartante
śmaśāne ’tibhayānake || 20 ||

pāṇiya hāha nirghoṣe
jñātīnāṁ paridevane |
pūti-vikanthite ghore
śmaśāne ’tibhayānake || 21 ||

vyajanī-tāla-vṛntāni
vikṣiptitānivikṣiptānidiśo-diśaṁ |
citā-dhūmākule raudre
śmaśāne kiṁ kariṣyatha || 22 ||

ayaṁ prāsāda-varo
kūṭāgāro sunirmito | 22a

yatra annañ ca pānañ ca
ratīyo ca upasthitāḥ |
atra ramatha kanyāyo
śmaśāne kiṁ kariṣyatha || 23 ||

imāṁ puṣkiriṇīṁ ramyāṁ
cakravākopaśobhitāṁ |
puṇḍarīkaiḥ su-saṁchannāṁ
kumuda-saugandhikehi ca || 24 ||

nānā-dvija-gaṇākīrṇā
nānā-svara-nikūjitāḥ |
atra ramatha kanyāyo
śmaśāne kiṁ kariṣyatha || 25 ||

kumāryo āhaṁsuḥ |
vayam apivayaṁ pi tāta jānāmo
śmaśāne bhaya-bhairave
durgandhaṁ kuṇapaṁ caiva
kovidāraṁ ca puṣpitaṁ || 1 ||

vayam api tātaṁ jahiṣyāmo
tato ’py asmāṁ jahiṣyati |
nānā-bhāvo vinā bhāvo
na cireṇa bhaviṣyati || 2 ||

rājā āha |
duḥkha-saṁjñā kumārīyo
......................... |
avavyābabādhyena cittena
praviśeṣātimuktakaṁ || 3 ||

anujñātā kṛkiṇā rājñejñā
niryātāḥ kāśīnāṁ purāt |
sarvās tāḥ ratham āruhya
gatāḥ śmaśāna-prekṣikāḥ || 4 ||

tāyo addhaddaśaṁsu mārgasmiṁ
utsṛṣṭaṁ ujjhitaṁ śavaṁ |
durgandhim asuśuciṁ ------
vidhavastañ ca vinīlakaṁ || 5 ||

tāyo yānād avataritvāna sarvāḥ sapta kumāriyo
samantāt parivāretvā idam vacanam abravīt |
sarvāsāṁ vo ayan dharmaḥ
sarvīṣā eṣa dharmatāḥtā |
eṣa asya śarīrasya
sarvā gāthāṁ karomahe || 6 ||

ayam purā candana-lipta-gātro
avadātā-vastro vaśitānucāri |
chāyaṁ kulañ ca avekṣamāno so
khajjate śivapathikāya madhye || 7 ||

asthi-kaṅkāla-nagaraṁ
māṁsa-śoṇita-lepanaṁ |
yatra rāgasya doṣasya
mohasyāpi samūha yaḥ || 8 ||

imam nagaram utsṛjya
nāgarīśo kahiṁ gataḥ || 9 ||

yo dvi-cakraṁ dvi-arañ ca
imaṁ parihared rathaṁ |
imaṁ rathaṁ samutsṛjya
śārathī so kahiṁ gataḥ || 10 ||

ūrdhva-śākham adho mūlaṁ
ya imaṁ parihare dhvajaṁ |
imaṁ dhvajaṁ samutsṛjya
dhavaja-hāro so kahiṁ gataḥ || 11 ||

ya imaṁ pariharet kāyaṁ
aśvaṁ bhadram ca vāṇijo |
imaṁ kāyaṁ samutsṛjya
vāṇijo so kahiṁ gataḥ || 12 ||

ya imāṁ pariharen nāvaṁ
asmimāne mahārṇave |
imān nāvaṁ samutsṛjya
nāviko śoso kahiṁ gataḥ || 13 ||

yo iyam’yam asmin aāgāre
vāsaṁ kalpeya adhvagaḥ |
imam āgāraṁ samutsṛjya
adhvago śoso kahiṁ gataḥ || 14 ||

mama gāthā subhaṇitā
mama gāthā subhaṇitā |
tā anyonyaṁ viva rtanti
śmaśāne atimuktake || 15 ||

tataś ca maghavān chakro
deva-rājaḥ śacī-patiḥ |
samvega-jātās tāḥ kanyāḥ
dṛṣṭvā tā upasaṁkramet || 16 ||

sarvāsāṁ vo subhāṣitaṁ
sarvāsāṁ vo subhaṇitaṁ |
varaṁ varetha kanyāyo
yat kiñcin manasepsitaṁ || 17 ||

ko nu divyena varṇena
antarīkṣasmi tiṣṭhati |
ko vā tvaṁ kasya vā putraḥ
kathaṁ jānāma te vayaṁ || 18 ||

ahaṁ śakraḥ sahasrākṣo
maghavān deva-kuñjaraḥ |
yāṁ deva-saṁghā vandanti
sudharmāyāṁ sa māgatāḥ || 19 ||

ahaṁ śakraḥ sahasrākṣo
deva-rājā śacī-patiḥ |
varaṁ varetha kanyāyo
yat kiñcin manasepsitaṁ || 20 ||

śakraś ca vo varaṁ dadyāt
trayastriṁśeśvaraḥ prabhūḥ |
varaṁ varetha kanyāyo
kṣipraṁ vyāharato mama || 21 ||

kumāryo āhaṁsuḥ |
yasya mūle chavir nāsti
patran nāsti kuto latā |
yo dhīro bandandhanān muktaḥ
tan me śakra varaṁ dada || 1 ||

pāṁsu- kūla-dharaṁ bhikṣuṁ
kṛśan dharma-nimantratri taṁ |
dhyāyantaṁ vṛkṣa-mūlasmi
tan me śakra varaṁ dada || 2 ||

yasya rāgaś ca doṣaś ca
avidyā ca pradālitā |
kṣīṇāsravam arhantaṁ
tan me śakra varaṁ dada || 3 ||

yasya śailopamaṁ cittaṁ
sthitan nānuna anu kampati |
yo vimuktiṁ saṁjāneyā
tan me śakra varaṁ dada || 4 ||

yasyā ure ca pāre ca
madhye nāsti na kiñcana |
akiñcanam adānaṁ ca
tan me śakra varaṁ dada || 5 ||

vāri puṣkara-patre vā
ārāgre iva sarṣapaḥ |
yo na lipyati kāmeṣu
tan me śakra varaṁ dada || 6 ||

bahu-śrutaṁ citra-kathaṁ
buddhasya paricārakaṁ |
parṇa-bhāra-visaṁyuktaṁ
tan me śakra varaṁ dada || 7 ||

śakra āha |
nāham arhantam īśemi
nāham arhanteṣuṣv īśvaraḥ |
anyaṁ varetha kanyāyo
api candrama-sū ryayoḥ || 8 ||

kumāryo āhuḥ |
asvāmiko svāmi-kāmo
avaraṁ vara-dāyako |
aśvāsvāmiko varaṁ dattvā
kathaṁ śakra kariṣyasi || 9 ||

ubhau kūlau asaṁprāptaḥ
atīrthe prataren nadīm |
eṣa śakra viṣaṇṇo si
paṇke-vāsi jarad-gavaḥ || 10 ||

śakra āha |
upāsikā vo kanyāyo
api ca ye upāsakokā |
dharmeṇa vo ahaṁ bhrātā
anujānāmi vo varaṁ || 11 ||

kumāryo āhaṁsuḥ |
naiva te śakra yācāmo
nāpi unnodayāma te |
svayam eva śakra jānāhi
kiṁ vareṇa kumāriṇāṁ || 12 ||

atha bhagavān tāsāṁ bhikṣuṇīnāṁ pūrve nivāsa-pratisaṁyuktāṁ pratijñā-kathāṁ vyākārṣīt |

kadāhaṁ vīṇāṁ vā madhurāṁ
sapta-tantrī-yutāṁ manoramām |
dharmaṁ pravyāhariṣyāmi
tat kadā nu bhaviṣyati || 1 ||

samanvāharasi śukle | evaṁ hy etad bhagavan | eṣāpi tatraivāsi | etāye praṇidhānam abhūṣi | aparāpi tatraivāsi | tām api bhagavanvān vyākārṣīt |

kadāhaṁ gaṅgā-yamunāya
ca pātāla-pathodakaṁ |
amajjamānā gamiṣyāma
tat kadā nu bhaviṣyati || 2 ||

samanvāharasy utpalavarṇe | evaṁ hy etad bhagavan eṣāpi tatraivāsi | etasyāpy etaṁ prāpraṇidhānam abhūṣi | aparāpi tatraivāsi | tām api bhagavān vyākārṣīt |

kadāhaṁ pāṁsu-kulāni
saṁharitvā ma yā pathe |
saṁghāṭīṁ kṛtvā dhārayiṣyaṁ
tat kadā nu bhaviṣyati || 3 ||

kadāhaṁ giri-durgeṣu
prahīṇa-bhaya-bhairavā |
cittaṁ ṛjaṁjuṁ kariṣyāmi
tat kadā nu bhaviṣyati || 4 ||

samanvāharasi paṭaccare | evam hy etad bhagavan | eṣāpi tatraivāsi | etasyāpy etaṁ praṇidhānam abhūṣi | aparāpi tatraivāsi | tām api bhagavān vyākārṣīt |

kadāhaṁ muṇḍakaṁ śīrṣaṁ
kṣura-dhārā-niṣevitaṁ |
pāṇinā parimārjiṣyaṁ
tat kadā nu bhaviṣyati || 5 ||

kadāhaṁ hemantikāṁ rātriṁ
ovṛṣṭa-ārdra-civarā |
piṇḍapātaṁ cariṣyāmi
kadā nas tad bhaviṣyati || 6 ||

samanvāharasi kṛśa-gautami | evam etad bhagavan | eṣāpi tatraivāsi | etasyā pretaṁ praṇidhānam abhūṣi | aparāpi tatraivāsi | tām api bhagavān vyākārṣīt |

kadāhaṁ tāraka-rājā va
nakṣatra-parivāritā |
saṁghaṁ parihariṣyāmi
tat kadā nu bhaviṣyati || 7 ||

kadāhaṁ candro ca vimalo
viprasanno anāvilo |
śuddhaṁ cittaṁ adhiṣṭhihiṣyaṁ
tat kadā nu bhaviṣyati || 8 ||

samanvāharasi mahāprajāpati | evaṁ hy etad bhagavan | eṣāpi tatraivāsi | etasyāpy etat praṇidhānam abhūṣi | aparāpi tatraivāsi | tām bhagavān vyākārṣīt |

kadāhaṁ vihāraṁ śaraṇyaṁ
....... sādhu niṣṭhitaṁ |
saṁghe dānāni dāsyāmi
tat kadā nu bhaviṣyati || 9 ||

kadāhaṁ mañcam vā pīṭham vā
bisi catur-asrakāṇi vā |
saṁghe dānāni dāsyāmi
tat kadā nu bhaviṣyati || 10 ||

kadāhaṁ kāsikaṁ vastraṁ
kṣauma-koṭumbakāni ca |
saṁghe dānāni dāsyāmi
tat kadā nu bhaviṣyati || 11 ||

kadāhaṁ sumbhakaṁ pātraṁ
sukṛtaṁ sādhu niṣṭhitaṁ |
saṁghe dānāni dāsyāmi
tat kadā nu bhaviṣyati || 12 ||

kadāhaṁ vividhān bhakṣān
nānā-rasānusevitān |
saṁghe dānāni dāsyāmi
tat kadā nu bhaviṣyati || 13 ||

kadāhaṁ śālinām odanaṁ
śuci-māṁsopasevanaṁ |
saṁghe dānāni dāsyāmi
tat kadā nu bhaviṣyati || 14 ||

tatra tāsāṁ bhikṣuṇīnāṁ cakṣur gocaraṁ nāsti | yāṁ jānesuḥ | tāyo āhaṁsuḥ | kā puna sā bhagavan āsi | bhagavān āha | viśākhā mṛgāra-mātā |

tena kālena tena samayena aparā hy etā bhikṣuṇīyo kṛkiṇo rājñaḥ sapta dhītaro abhūṣi | atha śuklā bhikṣuṇī gṛheṇa gṛhaṁ bhāṣaṇāya nīyati | sā dāni apareṇa gṛha-bhāṣaṇāya nītā bhikṣuṇīhi vipravustā | etaṁ prakaraṇaṁ bhikṣuṇīyo mahāprajāpatīye gautamīye ārocayeṁsuḥ mahāprajāpatī gautamī bhagavato ārocayati | bhagavān āha | śabdāpayatha śuklāṁ | sā dāni śabdāpitā | bhagavān | āha | satyaṁ śukle | evaṁ nāma tvaṁ bhikṣuṇībhir vinā vipravasasi | tena hi na kṣamati bhikṣuṇīhi vinā vipravasituṁ ekāṁ rātrim pi |

eṣaivārthotpattiḥ | bhagavāñ chrāvastīyaṁ viharati | vistareṇa nidānaṁ kṛtvā | bhikṣuṇī yo dāni adhvānaṁ gacchanti | tahin dāni aparā bhikṣuṇī jarā-durbalā vyādhi-durbalā sārthāt parihīṇā | sā rātriṁ vipravustā | tāya dāni kaukṛtyaṁ kṛtaṁ | kaukṛtyena bhikṣuṇīnāṁ vistareṇārocayati | yāvat mahāprajāpatī pi gautamī bhagavato ārocayati | bhagavān āha | tena hi an-āpattiḥ glānāya |

eṣaivārthotpattiḥ | bhagavān śrāvastīyaṁ viharati | vistareṇa nidānaṁ kṛtvā | kāpilavāstavyehi śākiyehi saṁsthāgāraḥ kārāpitaḥ | na co aciraniṣṭhitaḥ | tehi dāni tahiṁ rakṣa-pālāḥ sthāpitāḥ | na kasyacit praveśo dātavyo ti bhagavān prathamaṁ paribhokṣyati | paścād vayaṁ paribhokṣyāmo ti | atha rājñaḥ prasenajitaḥ kośalasya putro virūpaḍhako nāma kumāraḥ kapilavastuṁ gatako mātulānām antike śikṣāmāṇāya | so dāni tehi rakṣapālehi pramattehi saṁsthāgāraṁ praviṣṭaḥ krīḍanāya | so dāni tehi rakṣapālehi anyehi ca śākiyehi dṛṣṭo | te dāni ruṣitā iti-kitikāya putra dāsī-putra kahiṁ praviṣṭo ’si ti | ocapeṭitaḥ | ekena hastena bāhāyāṁ gṛhītvā dvitīyena hastena grīvāyāṁ saṁsthāgārād bahiś choritaḥ | virūḍhako utkaṇṭhitaḥ | taṁ dāni tehi śākiyehi saṁsthāgāra puruṣa-mātrā-bhūmiṁ khānāpayitvā navena pāṁsunā pūrayitvā gandhodakena siktaḥ | virūḍhakena śrutaṁ | sa sutarāṁ ruṣitaḥ | āghāta-cittam utpāditavān | yady ahaṁ rājyaṁ pratilabheyaṁ śākiyānāṁ nidhanaṁ kariṣye | so dāni śrāvastīyam āgataḥ | tasya duḥkhaśāyī nāma baṭukaḥ sevako | so dāni tasyāha | yadāhaṁ rājye pratiṣṭhito bhaveyaṁ tadā me smārayiṣyasi śākiyānām antam gamiṣyaṁ | rātri trivantam eva vairam anuvicitayati | kadāci dāni rājā prasenajit kośalo udyāna-bhūmin nirgataḥ | tañ ca virūḍhake na nagara-dvāraṁ bandhāpitaṁ | śaṁkhā ādhmāsyanti ghuṣyatinti | virūḍhako rājā virūḍhakasya rājyam iti | rājā prasenajit kośalo na bhūyaḥ praveśaṁ labhati | virūḍhakenāmātyānāṁ dūto pracito | yasya bhavanto gṛheṇārthaḥ putra-dāreṇa cārthaḥ sa praviśatu nagaraṁ | evam akriyamāṇe yuṣmākaṁ putra-dāraṁ vyasanam āpādayiṣyāmīti | amātyā rājānaṁ pṛcchanti | kim ājñāpayati devo yudhyāmaḥ | rājā bravīti | mā yudhyantu bhavantaḥ | idānim vā paścād vā etasyaiva etaṁ rājyaṁ gacchatha | etasyaiva ājānatha | mā paścād yuṣmākaṁ duḥkhaṁ utpādayiṣyati | te eka-dvi-kāya nagaraṁ praviṣṭāḥ | rājā dāni ātma-tṛtīyo, udyāna-bhūmīyaṁ saṁsthito pānīyapālo mallī ca rājā dṛṣṭa-satyo na paritasyati | vastu vistareṇa kartavyaṁ | yāvat virūḍhako mātyān āmantrayati | yo dāni bhaṇe rājānaṁ kṣatriyaṁ jugupseya tasya kiṁ daṇḍaḥ | āmātyā āhaṁsuḥ | vadho mahārāja | rāja āha | pūrvam ahaṁ kumāra-bhūtaḥ śākiyānāṁ saṁsthāgāraṁ praviṣṭaḥ tehi mama jugupsāya saṁsthāgāraṁ puruṣa-saṁsthāgāraṁ puruṣa-mātraṁ khānāpayitva pāṁsunā pūrayitvā kṣīra-gandhodakena bhittiyo tāyo dhovitāyo mayā teṣāṁ vairaṁ pratikartavyaṁ yadi bhagavāṁs teṣāṁ nānukampati | atha bhagavān anukampati | nāhaṁ śakṣyāmi kiñcit pratikartuṁ | āmātyā āhaṁsuḥ | śrūyate mahārāja | śramaṇo gautamo vīta-rāgaḥ | vīta-rāgaś ca jñātīnāṁ nir-apekṣā bhavanti | udyujyantu mahārāja | śakṣyāma vayaṁ teṣāṁ nigrahītuṁ | bhagavān dāni virūḍhakasya imam evaṁ rūpaṁ cetaḥ parivitarkam ājñāya kālasaisyaiva vināśayitvānivāsayitvā pātracīvaram ādāya śrāvastīye nagarerīye piṇḍāya caritvā anyataraṁ śākhoḍaṭa-vṛkṣaṁ niśrāya niṣīdati sma | atha khalu rājā virūḍhako catur-aṅga-bala-kāyaṁ sannāhayitvā hasti-kāyaṁ aśva-kāyaṁ ratha-kāyaṁ patti-kāyaṁ śrāvastyāṁ nagaryāṁ niryāti kapilavastuṁ nagaraṁ saṁprasthitaḥ | adrākṣīd rājā virūḍhako bhagavantaṁ śākhoṭaka-vṛkṣaṁ niśrāya niṣaṇṇaṁ dṛṣṭvā ca puna yena bhagavāṁs tena hasti-nāgaṁ prerayati | atha khalu rājā virūḍhako yāvad eva yānasya bhūmis tāvad yānena gatvā hasti-nāgāt pratyāruhya bhagavataḥ pādau śirasā vanditvā bhagavantam etad avocat | santi bhagavann anye vṛkṣāḥ | aśvattha-nyagrodha-saptaparṇādyāḥ śobhanāś ca śītalāś ca tān utsṛjya itarasya pratyavarasya virala-patrasya śākhoṭaka-vṛkṣasyā-dhastān niṣaṇṇaḥ | bhagavān āha | śītalā mahārāja jñātīnāṁ cchāyā | atha khalu rājño virūḍhakasya etad abhavat | anukampati bhagavanvān jñātīn iti | tato yeva pratinivartayitvā śrāvastīn nagaram anupraviṣṭaḥ |

bhagavān dāni śrāvastīyaṁ yathābhiramyaṁ viharitvā kapilavastuṁ nagaraṁ prakrāmi | yāvac chākyān vinayati | vinayitvā tatraiva viharati nyagrodhārāme | virūḍhakīyaṁ sūtraṁ vistareṇa kartavyaṁ |

eṣā evārthotpattiḥ | bhagavān śrāvastīyam viharati | rājā dāni virūḍhako śākīyān vadhitvā śākiya-kanyāyo ādāya śrāvastīṁ pratigataḥ tadyathā | cārū ca nāma | upacārū ca nāma | sumanā ca nāma | manoharā | sālavatī | abhayā ca nāma | so dāni sārdhaṁ krīḍanto ramanto paricārayantaḥ abhikṣṇaṁ vadati | nihatā me grāmakaṇṭakāḥ | śākiya-janapada-kaṇṭakāḥ | nihatā me pratyarthikāḥ pratyamitrāḥ | yad idam śākiyāḥ śākya-putrā iti |

atha khalv abhayā rāja-dhītā rājānaṁ virūḍhakam etad avocat | mā deva evaṁ vada nihatā me grāmakaṇṭakāḥ śākiyā iti | santi deva śākiyāḥ kṣānti-sampannāḥ | sauratya-sampannāḥ | evaṁ śīla-śruta-tyāga-samādhi-prajñā-sampannāḥ | evaṁ buddhaṁ śaraṇaṁ gatāḥ | dharmaṁ śaraṇaṁ gatāḥ | buddhe ave tya prasādena samanvāgatāḥ | dharme saṁghe avetya prasādena samanvāgatāḥ | prāṇātipātāt prativiratāḥ | yāvad ārya-kānteḥ śīleḥ samanvāgatāḥ | santi deva śākiyāḥ śrota-āpannāḥ sakṛd-āgāmino nāgāminas te devena a-dūṣakā an-aparā-dhino jīvitād vyavaropitāḥ | tat te duḥkhaṁ vedanīyaṁ bhaviṣyati | bahu te pāpakaṁ karma kṛtaṁ | bahu te a-puṇyaṁ prasūtaṁ |

atha rājā virūḍhakaḥ kupitaḥ yāvat kāraṇāntikaṁ mahāmātram āmantrayati | tvaṁ hi bhaṇe puruṣa mama bhogehi jāyayasi | mama sukhena jīvasi | kanyāyo śākiyāyinīyo mama pratyarthikāyo pratrasitāyo | mama jīvitaṁ necchanti | mama sukhaṁ nābhinandanti | so ’ham antaḥpura-madhya-gato pi etāsām aviśvastaḥ | śayana-gato pi śayyāṁ kalpayanto pi | tena hi bhaṇe mahā-mātra imāyo śākiyāyinīyo daṇḍa-hatāyo kṛtvā karṇanāsā-hasta-pāda-cchinnāyo kṛtvā taptena te lena kāyaṁ pariṣiñcitvā jīvantikāyo evaṁ parikhāyāṁ cchorayā | atha kāraṇāntikasya etad abhavat | yan dāni ahaṁ śākiyāyinīnāṁ āsi darśanaṁ pi na labhamāno tāyo etāyo mama hasta-gatāyo yan nūnam aham etāhi saha krīḍeyaṁ rameyaṁ paricārayeyaṁ | so dāni tāhi sārdhaṁ svake gṛhe pravicārayati | aśrauṣīd rājā virūḍhako kāraṇāntikas tāhi sārdhaṁ krīḍati yāvan na ca pi yathoktaṁ karotīti | atha khalu virūḍhakaḥ kāraṇāntikam āmantrayati | gaccha tāsāṁ śākiyāyinīnāṁ yathoktaṁ kuru | mā te jīvitād vyavaropayiṣyāmīti | atha kāraṇāntikaḥ yathoktam akārṣīt | yāvat parikhāyāṁ jīvantīyo eva choritāyo | tāyo tatra duḥkhaṁ tīvrāṁ kaṭukāṁ vedanāṁ vedayanti | anveventi krandanti evan tānenenti trātetenti | bhaginī-jñātikā-priyaṁ śākiya-maṇḍalaṁ | ramaṇīyā bhavati to janma-bhūmiḥ | hā ramaṇīyo jambudvīpaḥ | sūkta-vādī bhagavān iti paridevanti | tahi dāni mahājana-kāyo sannipatito |

atha khalu bhagavān kālasyaiva nivāsayitvā pātra-cīvaram ādāya śrāvastīn nagarīṁ piṇḍāya praviṣṭaḥ | yāvad āyuṣmantam ānandam āmantrayati | kasyaiṣā gautamī mātā | mahato jana-kāyasya nirghoṣo yāvad rājñā virūḍhakena ṣaṇṇāṁ śākiyāyinīnāṁ yāvat tasya kṛpaṇena yāvan sūkta-vādī bhagavān iti krandanti | sādhu bhagavān artha-kāmo jñātīnām anukampyārthaṁ upasaṁkrāmatu | apy eva nāma bhagavataḥ sammukhād dharmaṁ śruṇitvā api svargopigā bhaveṁsuḥ |

atha khalu bhagavāṁ śakraṁ devānām indraṁ samanvāharati sma | atha khalu śakro devānām indraḥ śacim āmantrayati | eṣa śaci bhagavān jñātīnām upasaṁkramati anukampārthaṁ | gaccha śaci tāyo śākiyāyinīyo parikhāyā uddharitvā saṁprajānaṁ niṣīdāpehi vastreṇācchādehi bhagavān upasaṁkramiṣyati | atha khalu śacī tāyo śākiyāyinīyo parikhāyā uddharitvā saṁprajānan niṣīdāpayitvā vastreṇācchāditā |

atha khalu bhagavān yāvat tāyo-m-aindryā spharitvā yat kiñcit kāyikaṁ caitasikaṁ ca duḥkha-vedanā-gataṁ sarvaṁ taṁ pratiprasraṁbheti | bhikṣūn āmantrayati | tṛpyatāṁ bhikṣavo bhagavatīṣu ko bhikṣavo bhavam abhinandeya ko upādiyeya anyatra bāla-pṛthag-janā-nāṁ andhānāṁ acakṣukānāṁ paśyatha | bhikṣavaḥ etāyo śākiyāyinīyo manuṣyakehi pañcahi kāma-guṇehi krīḍitvā ramitvā pravicārayitvā etarhi jñāti-kṣaye ca bhoga-kṣaye ca karmasya ca sammukhī-bhāvād duḥkhāṁ vedanāṁ vedayanti |

atha bhagavāṁs tāyo śākiyāyinīyo āmantrayati | sacen manyatha bhaginīyo yad idaṁ yuṣmākaṁ hasto ca pādo ca chinno api tu te vedayanti vā na vā | no hīdaṁ bhagavan | asti ca tatpratyayā duḥkhā vedanā | evaṁ hy etad bhagavan sacen manyatha bhaginīyo cakṣuḥ sva-bhāvaṁ vedayati | yāvad asti ca tat-pratyayā duḥkhā vedanā | evaṁ hy etad bhagavan | evam aśiṣṭāny āyatanāni | evaṁ skandhadhātavaḥ | evaṁ keśā romā nakhā | evaṁ sarvā aśubha-pālī | evaṁ ca punar duḥkhā vedanā parādhīnā para-pratibaddhā pratyayādhīnā pratyaya-pratibaddhā iti viditvā dvā-triṁśatīhi ākārehi prakṛti-bhinnaḥ | saṁskāra-puñjaḥ parijñeyaḥ | ataś ca bhaginīyo ārya śrāvaka imāṁimesāṁ pañcopādāna-skandhānāṁ nātmānaṁ samanupaśyati | ātmīyān yāvat pratyātmam eva parinirvāti | idam avocat bhagavān | yāvat tāyo paṭa śākiyāyinīyo dhītāṁ an-āgāmitāṁ sākṣāt kuryuḥ | pañcānāñ ca bhikṣu-śatānam anupādāyāsravebhyaś cittāni vimucyeyuḥ | anekeṣāñ ca devatā-śata-sahasrāṇāṁ dharmeṣu dharma-cakṣu viśuddhaṁ |

athāyuṣmān vāg-īśas tasyām eva parṣadi yāvad bhagavān āha | pratibhātu te vāg-īśa yāvad adhyābhāṣi |

pratīyaṁ śatkāra-gataṁ hi śūnyaṁ
yatra vihanyate viparīta-grāhī |
ahaṁ mameti tathā hi manyamāno
te vardhayanti kaṭasīṁ punaḥ punaḥ || 1 ||

śūnyam asāram kañ ca kāyaṁ viditvā
nirodha-kṣaya-dharmakaṁ tathā |
saṁbhūtā vibhūtā ca bhava-gatītī
ko bhava-gatīṣu rameta yukta-yogī || 2 ||

idañ ca duḥkhaṁ vedayitvā
tasya mūlaṁ dṛṣṭvā ca utpadyati |
duḥkha-mūle kāya-cittañ ca
etaṁ anuśrota-gāminaṁ
muktañ ca cittaṁ vihanenti māraṁ || 3 ||

atha khalv āyuṣmān ānando bhagavantam etad avocat | kiṁ bhagavann imāhi śākiyāyinīhi purā pāpaṁ karma kṛtam yena etāyo evaṁ duḥkhām vedanām vedayanti | bhagavān āha | bhūta-pūrvam ānanda etāyo śākiyāyinīyo ihaiva śrāvastyāṁ ṣaḍ gaṇikāyo abhūvan | ihaiva śrāvastīyaṁ kālo nāma pratyeka-bhuddho abhūṣi | so dāni piṇḍāya caranto tāhi gaṇikāhi ukto | ayaṁ dāni śramaṇo svayaṁ kāmān paribhuñjati | kāmānāṁ cāvarṇaṁ bhāṣati | tāhi hāsyābhiprāyāhi viheṭhanābhiprāyāhi anyehi dur-uktehi vacana-pathehi obhartsito aṅgāra-mallakehi cāvakīrṇaḥ | so dāni ānanda pratyekabuddho duḥkhāya vedanāya spṛṣṭaḥ kharāṁ kaṭukāṁ vedanāṁ vedayanto kāyena ca jīvitena ca ardiyanto tatraiva vihāya samabhyudgamya an-upādāya parinivṛtaḥ | pūrvādhiṣṭhitena ca svakena tejo-dhātunā tasya śarīraṁ vyāpinaṁ | tāyo dāni gaṇikāyo bhītayo pāpakam asmābhiḥ karmo-pacitaṁ | bahu apuṇyaṁ prasūtaṁ | īdṛśo mahā-bhāgo ṛṣir viheṭhitaḥ | tad asmākaṁ duḥkhaṁ vedanīyaṁ bhaviṣyati | tāhi dāni vipratisāraraṁ jānāhi | tasya śarīraṁ parigṛhya stūpam akareṁsuḥ | chatradhvaja-patākāhi ca pūjayeṁsuḥ | puṣpa-dhūpa-gandhehi ca pūjayeṁsuḥ | evaṁ ca praṇidheṁsuḥ | an-āgatam adhvānam vayam etādṛśaṁ śāstāram ārāgayemaḥ | ye ṣāṁ pāñca-dharmāṇām ayaṁ lābhī | tān vayam api lapsyāma iti | tāyo etāyo tena pāpena karmeṇa kṛtena yāvan narakeṣūpapannāyo etāyo tahiṁ bahūni varṣa-sahasrāṇi duḥkham anubhaveṁsuḥ | etāhi ānanda bāla-pṛthag-janāhi hasantīhi pāpa-karma kṛtaṁ | yasya aśru-mukhā pi pāpakam pratisamvedayanti | yam etāhi sā pūjā kṛtā vipratisāraś cotpāditaḥ | yaṁ ca praṇidhānaṁ an-āgatam adhvānaṁ etādṛśaṁ śastāram ārāgayemaḥ | yeṣān dharmāṇām ayaṁ lābhī | tān vayam api lapsyāma iti | yāvat pañcānām avara-bhāgīyānāṁ saṁyojanānāṁ yāvat tatra parinirvāyinyaḥ | ko nāmāyaṁ bhagavan dharma-paryāyaḥ | kathaṁ caināṁ dhārayāmi | bhagavān āha | tasmāt tvam ānanda imaṁ dharma-paryāyaṁ kāraṇa-vaipulyan nāma dhāraya idam avocat |

bhikṣuṇīyo dāni kapilavastu-nagare ruddhe virūḍha-kena | kāścid anto nagare nilīnāḥ kāścid bahir nirgatāḥ | bhikṣuṇīyo bhikṣuṇīhi vipravustāyo | tāsāṁ kaurkṛtyaṁ | yāvad bhagavān āha | tena hi an-āpattiḥ a-kāmikāye nagara-ruddhāye |

bhagavāṁ śrāvastīyaṁ viharati | bhikṣuṇīyo adhvānaṁ gacchanti | tatra dāni bhikṣuṇī jarā-durbalā | vyādhi-durbalā | sārthāto parihīṇā ti | bhikṣuṇīyo atikrāntāyo | tatāyo dāni kaukṛtyaṁ | kaukṛtyena mahāprajāpatīye gautamīye ārocayetyeṁsuḥ | mahaprajāpatī gautamī bhagavantam ārocayati | bhagavān āha | tena hi an-āpattiḥ | a-kāmikāya | atha khalu bhagavān mahāprajāpatīṁ gautamīm āmantrayati | sannipātaya gautami bhikṣuṇīyo yāvat paryavadātāni bhaviṣyanti |

Ruling

yā puna bhikṣuṇī bhikṣuṇīya vinā ekarātram pi vipravaseya anyatra-samayena | tatrāyaṁ samayo glānā bhikṣuṇī bhavati | nagaroparodhe vā ruddhā bhavati | ayam atra samayo |

Definitions

• yoyā puna bhikṣuṇī ti upasaṁpannā |
• bhikṣuṇībhir vinā ti advitīyaṁ |
• ekaṁ rātram pi vipravaseyā ti aruṇa-m-udagame ca

anyatra-samaye | tatrāyaṁ samayo

• a-kāmikā bhikṣuṇī bhavati | jarā-burbalā vā vyādhi-durbalā vā nagaro parodho vā |

Permutations

etaṁ tāva nagaraṁ paracakreṇovaruddham bhavati | kiñcāpi bhikṣuṇī anto nagarato bahirdhā nirdhāvati bahirdhāto vā anto nagaraṁ praviśati | kiñcāpi praviśati an-āpattiḥ | sā eṣā bhikṣuṇī sa-sūrye vinā bhūtā bhikṣuṇīhi vipravustā aruṇa-m-udghāteti saṁghātiśeṣo | astam-ite sūrye vinā bhūtetā aruṇa-m-udghātayati thūl’-accayaṁ | bhikṣuṇī-vihāre anyatra vā sarvāhi anto hasta-pāśasya pratikramitavyaṁ | trikkhatto rātrīya anyamanyasamavadhānaṁ dātavyaṁ | hastena parāmṛṣitavyaṁ | na khalu sakṛd eva |

atha khalu yāme yāme purime yāme samavadhānaṁ na deti vinayātikramam āsādayati | madhyame yāme na deti vinayātikramam āsādayati | paścime yāme na deti vinayātikramam āsādayati | sarvatra dadāti an-āpattiḥ |

atha dāni dvi-bhūmakaṁ bhavati ekā heṣṭhime pratikramati aparā uparime | trikkhatto rātrau avataritavyaṁ | tena bhagavān āha |

Restatement of rule

yā puna bhikṣuṇī bhikṣuṇībhi vinā eka-rātram pi vipravasiya anyatra-samaye | tatrāyaṁ samayo glānā bhikṣuṇī bhavati | nagaro parodhe vā ruddhā bhavati ayam atra samayo | ayaṁ pi dharmo prathamāpattiko saṁghātiśeṣo |