Evaṃ me sutaṃ—​   ekaṃ samayaṃ bhagavā kusinārāyaṃ viharati upavattane mallānaṃ sālavane antarena yamakasālānaṃ pari­nib­bā­na­samaye. Atha kho āyasmā ānando yena bhagavā tenupasaṅkami; upasaṅkamitvā bhagavantaṃ abhivādetvā ekamantaṃ nisīdi. Ekamantaṃ nisinno kho āyasmā ānando bhagavantaṃ etadavoca: “ mā, bhante, bhagavā imasmiṃ khudda­ka­nagarake ujjaṅga­la­nagarake sākhānagarake parinibbāyi. Santi, bhante, aññāni mahānagarāni. Seyyathidaṃ—campā, rājagahaṃ, sāvatthi, sāketaṃ, kosambī, bārāṇasī; ettha bhagavā parinibbāyatu. Ettha bahū khat­tiya­ma­hāsālā brāhma­ṇa­ma­hāsālā gaha­pati­ma­hāsālā tathāgate abhippasannā, te tathāgatassa sarīrapūjaṃ karissantī”ti.

“Mā hevaṃ, ānanda, avaca; mā hevaṃ, ānanda, avaca: ‘khudda­ka­nagara­kaṃ ujjaṅga­la­nagara­kaṃ sākhānagarakan’ti.

1. Kusāvatī­rāja­dhānī

Bhūtapubbaṃ, ānanda, rājā mahāsudassano nāma ahosi khattiyo muddhāvasitto cāturanto vijitāvī jana­padat­thāva­riyap­patto. Rañño, ānanda, mahā­sudas­sa­nassa ayaṃ kusinārā kusāvatī nāma rājadhānī ahosi. Puratthimena ca pacchimena ca dvāda­sa­yojanāni āyāmena, uttarena ca dakkhiṇena ca sattayojanāni vitthārena. Kusāvatī, ānanda, rājadhānī iddhā ceva ahosi phītā ca bahujanā ca ākiṇṇamanussā ca subhikkhā ca. Seyyathāpi, ānanda, devānaṃ āḷakamandā nāma rājadhānī iddhā ceva hoti phītā ca bahujanā ca ākiṇṇayakkhā ca subhikkhā ca; evameva kho, ānanda, kusāvatī rājadhānī iddhā ceva ahosi phītā ca bahujanā ca ākiṇṇamanussā ca subhikkhā ca. Kusāvatī, ānanda, rājadhānī dasahi saddehi avivittā ahosi divā ceva rattiñca, seyyathidaṃ—hatthisaddena assasaddena rathasaddena bherisaddena mudiṅgasaddena vīṇāsaddena gītasaddena saṅkhasaddena sammasaddena pāṇitā­ḷa­sad­dena ‘asnātha pivatha khādathā’ti dasamena saddena.

Kusāvatī, ānanda, rājadhānī sattahi pākārehi parikkhittā ahosi. Eko pākāro sovaṇṇamayo, eko rūpiyamayo, eko veḷuriyamayo, eko phalikamayo, eko lohitaṅkamayo, eko masāragal­la­mayo, eko sabba­ratana­mayo. Kusāvatiyā, ānanda, rājadhāniyā catunnaṃ vaṇṇānaṃ dvārāni ahesuṃ. Ekaṃ dvāraṃ sovaṇṇamayaṃ, ekaṃ rūpiyamayaṃ, ekaṃ veḷuriyamayaṃ, ekaṃ phalikamayaṃ. Ekekasmiṃ dvāre satta satta esikā nikhātā ahesuṃ tiporisaṅgā tiporisa­ni­khātā dvādasaporisā ubbedhena. Ekā esikā sovaṇṇamayā, ekā rūpiyamayā, ekā veḷuriyamayā, ekā phalikamayā, ekā lohitaṅkamayā, ekā masāragal­la­mayā, ekā sabba­ratana­mayā.

Kusāvatī, ānanda, rājadhānī sattahi tālapantīhi parikkhittā ahosi. Ekā tālapanti sovaṇṇamayā, ekā rūpiyamayā, ekā veḷuriyamayā, ekā phalikamayā, ekā lohitaṅkamayā, ekā masāragal­la­mayā, ekā sabba­ratana­mayā. Sovaṇṇamayassa tālassa sovaṇṇamayo khandho ahosi, rūpiyamayāni pattāni ca phalāni ca. Rūpiyamayassa tālassa rūpiyamayo khandho ahosi, sovaṇṇamayāni pattāni ca phalāni ca. Veḷu­riya­mayassa tālassa veḷuriyamayo khandho ahosi, phalikamayāni pattāni ca phalāni ca. Phalikamayassa tālassa phalikamayo khandho ahosi, veḷuriyamayāni pattāni ca phalāni ca. Lohitaṅ­ka­mayassa tālassa lohitaṅkamayo khandho ahosi, masāragal­la­mayāni pattāni ca phalāni ca. Masāragal­la­mayassa tālassa masāragal­la­mayo khandho ahosi, lohitaṅ­ka­mayāni pattāni ca phalāni ca. Sabba­ra­ta­nama­yassa tālassa sabba­ratana­mayo khandho ahosi, sabba­ra­ta­nama­yāni pattāni ca phalāni ca. Tāsaṃ kho panānanda, tālapantīnaṃ vāteritānaṃ saddo ahosi vaggu ca rajanīyo ca khamanīyo ca madanīyo ca. Seyyathāpi, ānanda, pañcaṅgikassa tūriyassa suvinītassa ­suppaṭi­tā­ḷi­tassa sukusalehi samannāhatassa saddo hoti vaggu ca rajanīyo ca khamanīyo ca madanīyo ca; evameva kho, ānanda, tāsaṃ tālapantīnaṃ vāteritānaṃ saddo ahosi vaggu ca rajanīyo ca khamanīyo ca madanīyo ca. Ye kho panānanda, tena samayena kusāvatiyā rājadhāniyā dhuttā ahesuṃ soṇḍā pipāsā, te tāsaṃ tālapantīnaṃ vāteritānaṃ saddena paricāresuṃ.

2. Satta­ratana­saman­nā­gata

2.1. Cakkaratana

Rājā, ānanda, mahāsudassano sattahi ratanehi samannāgato ahosi catūhi ca iddhīhi. Katamehi sattahi? Idhānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa tadahuposathe pannarase sīsaṃnhātassa uposathikassa upari­pāsāda­va­ragatassa dibbaṃ cakkaratanaṃ pāturahosi sahassāraṃ sanemikaṃ sanābhikaṃ sabbā­kāra­pari­pūraṃ. Disvā rañño mahā­sudas­sa­nassa etadahosi: ‘sutaṃ kho pana metaṃ: “yassa rañño khattiyassa muddhā­vasit­tassa tadahuposathe pannarase sīsaṃnhātassa uposathikassa upari­pāsāda­va­ragatassa dibbaṃ cakkaratanaṃ pātubhavati sahassāraṃ sanemikaṃ sanābhikaṃ sabbā­kāra­pari­pūraṃ, so hoti rājā cakkavattī”ti. Assaṃ nu kho ahaṃ rājā cakkavattī’ti.

Atha kho, ānanda, rājā mahāsudassano uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ uttarāsaṅgaṃ karitvā vāmena hatthena suvaṇ­ṇa­bhiṅkā­raṃ gahetvā dakkhiṇena hatthena cakkaratanaṃ abbhukkiri: ‘pavattatu bhavaṃ cakkaratanaṃ, abhivijinātu bhavaṃ cakkaratanan’ti. Atha kho taṃ, ānanda, cakkaratanaṃ puratthimaṃ disaṃ pavatti, anvadeva rājā mahāsudassano saddhiṃ caturaṅginiyā senāya, yasmiṃ kho panānanda, padese cakkaratanaṃ patiṭṭhāsi, tattha rājā mahāsudassano vāsaṃ upagacchi saddhiṃ caturaṅginiyā senāya. Ye kho panānanda, puratthimāya disāya paṭirājāno, te rājānaṃ mahāsudassanaṃ upasaṅkamitvā evamāhaṃsu: ‘ehi kho, mahārāja, svāgataṃ te, mahārāja, sakaṃ te, mahārāja, anusāsa, mahārājā’ti. Rājā mahāsudassano evamāha: ‘pāṇo na hantabbo, adinnaṃ na ādātabbaṃ, kāmesu micchā na caritabbā, musā na bhaṇitabbā, majjaṃ na pātabbaṃ, yathābhuttañca bhuñjathā’ti. Ye kho panānanda, puratthimāya disāya paṭirājāno, te rañño mahā­sudas­sa­nassa anuyantā ahesuṃ. Atha kho taṃ, ānanda, cakkaratanaṃ puratthimaṃ samuddaṃ ajjhogāhetvā paccuttaritvā dakkhiṇaṃ disaṃ pavatti … pe … dakkhiṇaṃ samuddaṃ ajjhogāhetvā paccuttaritvā pacchimaṃ disaṃ pavatti … pe … pacchimaṃ samuddaṃ ajjhogāhetvā paccuttaritvā uttaraṃ disaṃ pavatti, anvadeva rājā mahāsudassano saddhiṃ caturaṅginiyā senāya. Yasmiṃ kho panānanda, padese cakkaratanaṃ patiṭṭhāsi, tattha rājā mahāsudassano vāsaṃ upagacchi saddhiṃ caturaṅginiyā senāya. Ye kho panānanda, uttarāya disāya paṭirājāno, te rājānaṃ mahāsudassanaṃ upasaṅkamitvā evamāhaṃsu: ‘ehi kho, mahārāja, svāgataṃ te, mahārāja, sakaṃ te, mahārāja, anusāsa, mahārājā’ti. Rājā mahāsudassano evamāha: ‘pāṇo na hantabbo, adinnaṃ na ādātabbaṃ, kāmesu micchā na caritabbā, musā na bhaṇitabbā, majjaṃ na pātabbaṃ, yathābhuttañca bhuñjathā’ti. Ye kho panānanda, uttarāya disāya paṭirājāno, te rañño mahā­sudas­sa­nassa anuyantā ahesuṃ.

Atha kho taṃ, ānanda, cakkaratanaṃ ­samud­da­pariyan­taṃ pathaviṃ abhivijinitvā kusāvatiṃ rājadhāniṃ paccāgantvā rañño mahā­sudas­sa­nassa antepuradvāre attha­ka­ra­ṇapa­mukhe akkhāhataṃ maññe aṭṭhāsi rañño mahā­sudas­sa­nassa antepuraṃ upaso­bhayamā­naṃ. Rañño, ānanda, mahā­sudas­sa­nassa evarūpaṃ cakkaratanaṃ pāturahosi.

2.2. Hatthiratana

Puna caparaṃ, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa hatthiratanaṃ pāturahosi sabbaseto sattappatiṭṭho iddhimā vehāsaṅgamo uposatho nāma nāgarājā. Taṃ disvā rañño mahā­sudas­sa­nassa cittaṃ pasīdi: ‘bhaddakaṃ vata bho hatthiyānaṃ, sace damathaṃ upeyyā’ti. Atha kho taṃ, ānanda, hatthiratanaṃ—seyyathāpi nāma gandha­hatthā­jāniyo dīgharattaṃ suparidanto; evameva damathaṃ upagacchi. Bhūtapubbaṃ, ānanda, rājā mahāsudassano tameva hatthiratanaṃ vīmaṃsamāno pubbaṇ­ha­samayaṃ abhiruhitvā ­samud­da­pariyan­taṃ pathaviṃ anuyāyitvā kusāvatiṃ rājadhāniṃ paccāgantvā pātarāsamakāsi. Rañño, ānanda, mahā­sudas­sa­nassa evarūpaṃ hatthiratanaṃ pāturahosi.

2.3. Assaratana

Puna caparaṃ, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa assaratanaṃ pāturahosi sabbaseto kāḷasīso muñjakeso iddhimā vehāsaṅgamo valāhako nāma assarājā. Taṃ disvā rañño mahā­sudas­sa­nassa cittaṃ pasīdi: ‘bhaddakaṃ vata bho assayānaṃ sace damathaṃ upeyyā’ti. Atha kho taṃ, ānanda, assaratanaṃ seyyathāpi nāma bhaddo assājāniyo dīgharattaṃ suparidanto; evameva damathaṃ upagacchi. Bhūtapubbaṃ, ānanda, rājā mahāsudassano tameva assaratanaṃ vīmaṃsamāno pubbaṇ­ha­samayaṃ abhiruhitvā ­samud­da­pariyan­taṃ pathaviṃ anuyāyitvā kusāvatiṃ rājadhāniṃ paccāgantvā pātarāsamakāsi. Rañño, ānanda, mahā­sudas­sa­nassa evarūpaṃ assaratanaṃ pāturahosi.

2.4. Maṇiratana

Puna caparaṃ, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa maṇiratanaṃ pāturahosi. So ahosi maṇi veḷuriyo subho jātimā aṭṭhaṃso supari­kamma­kato accho vippasanno anāvilo sab­bākāra­sam­panno. Tassa kho panānanda, maṇiratanassa ābhā samantā yojanaṃ phuṭā ahosi. Bhūtapubbaṃ, ānanda, rājā mahāsudassano tameva maṇiratanaṃ vīmaṃsamāno caturaṅginiṃ senaṃ sannayhitvā maṇiṃ dhajaggaṃ āropetvā rat­tandha­kā­ra­timisāya pāyāsi. Ye kho panānanda, samantā gāmā ahesuṃ, te tenobhāsena kammante payojesuṃ divāti maññamānā. Rañño, ānanda, mahā­sudas­sa­nassa evarūpaṃ maṇiratanaṃ pāturahosi.

2.5. Itthiratana

Puna caparaṃ, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa itthiratanaṃ pāturahosi abhirūpā dassanīyā pāsādikā paramāya vaṇṇa­pok­kha­ra­tāya samannāgatā nātidīghā nātirassā nātikisā nātithūlā nātikāḷikā nāccodātā atikkantā mānusivaṇṇaṃ appattā dibbavaṇṇaṃ. Tassa kho panānanda, itthiratanassa evarūpo kāyasamphasso hoti, seyyathāpi nāma tūlapicuno vā kappāsapicuno vā. Tassa kho panānanda, itthiratanassa sīte uṇhāni gattāni honti, uṇhe sītāni. Tassa kho panānanda, itthiratanassa kāyato candanagandho vāyati, mukhato uppalagandho. Taṃ kho panānanda, itthiratanaṃ rañño mahā­sudas­sa­nassa pubbuṭṭhāyinī ahosi pacchānipātinī kiṃkā­rapaṭis­sāvinī manāpacārinī piyavādinī. Taṃ kho panānanda, itthiratanaṃ rājānaṃ mahāsudassanaṃ manasāpi no aticari, kuto pana kāyena. Rañño, ānanda, mahā­sudas­sa­nassa evarūpaṃ itthiratanaṃ pāturahosi.

2.6. Gahapatiratana

Puna caparaṃ, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa gaha­pati­ratanaṃ pāturahosi. Tassa kammavipākajaṃ dibbacakkhu pāturahosi yena nidhiṃ passati sassāmikampi assāmikampi. So rājānaṃ mahāsudassanaṃ upasaṅkamitvā evamāha: ‘appossukko tvaṃ, deva, hohi, ahaṃ te dhanena dhanakaraṇīyaṃ karissāmī’ti. Bhūtapubbaṃ, ānanda, rājā mahāsudassano tameva gaha­pati­ratanaṃ vīmaṃsamāno nāvaṃ abhiruhitvā majjhe gaṅgāya nadiyā sotaṃ ogāhitvā gaha­pati­ratanaṃ etadavoca: ‘attho me, gahapati, hirañ­ña­suvaṇ­ṇenā’ti. ‘Tena hi, mahārāja, ekaṃ tīraṃ nāvā upetū’ti. ‘Idheva me, gahapati, attho hirañ­ña­suvaṇ­ṇenā’ti. Atha kho taṃ, ānanda, gaha­pati­ratanaṃ ubhohi hatthehi udakaṃ omasitvā pūraṃ hirañ­ña­suvaṇ­ṇassa kumbhiṃ uddharitvā rājānaṃ mahāsudassanaṃ etadavoca: ‘alamettāvatā, mahārāja, katamettāvatā, mahārāja, pūjita­mettā­vatā, mahārājā’ti? Rājā mahāsudassano evamāha: ‘alamettāvatā, gahapati, katamettāvatā, gahapati, pūjita­mettā­vatā, gahapatī’ti. Rañño, ānanda, mahā­sudas­sa­nassa evarūpaṃ gaha­pati­ratanaṃ pāturahosi.

2.7. Pari­ṇāya­ka­ratana

Puna caparaṃ, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa pari­ṇāya­ka­ratanaṃ pāturahosi paṇḍito viyatto medhāvī paṭibalo rājānaṃ mahāsudassanaṃ upayāpetabbaṃ upayāpetuṃ, apayāpetabbaṃ apayāpetuṃ, ṭhapetabbaṃ ṭhapetuṃ. So rājānaṃ mahāsudassanaṃ upasaṅkamitvā evamāha: ‘appossukko tvaṃ, deva, hohi, aha­manu­sā­sissāmī’ti. Rañño, ānanda, mahā­sudas­sa­nassa evarūpaṃ pari­ṇāya­ka­ratanaṃ pāturahosi.

Rājā, ānanda, mahāsudassano imehi sattahi ratanehi samannāgato ahosi.

3. Catu­iddhi­saman­nā­gata

Rājā, ānanda, mahāsudassano catūhi iddhīhi samannāgato ahosi. Katamāhi catūhi iddhīhi? Idhānanda, rājā mahāsudassano abhirūpo ahosi dassanīyo pāsādiko paramāya vaṇṇa­pok­kha­ra­tāya samannāgato ativiya aññehi manussehi. Rājā, ānanda, mahāsudassano imāya paṭhamāya iddhiyā samannāgato ahosi.

Puna caparaṃ, ānanda, rājā mahāsudassano dīghāyuko ahosi ciraṭṭhitiko ativiya aññehi manussehi. Rājā, ānanda, mahāsudassano imāya dutiyāya iddhiyā samannāgato ahosi.

Puna caparaṃ, ānanda, rājā mahāsudassano appābādho ahosi appātaṅko samavepākiniyā gahaṇiyā samannāgato nātisītāya nāccuṇhāya ativiya aññehi manussehi. Rājā, ānanda, mahāsudassano imāya tatiyāya iddhiyā samannāgato ahosi.

Puna caparaṃ, ānanda, rājā mahāsudassano brāhma­ṇa­gaha­pati­kānaṃ piyo ahosi manāpo. Seyyathāpi, ānanda, pitā puttānaṃ piyo hoti manāpo; evameva kho, ānanda, rājā mahāsudassano brāhma­ṇa­gaha­pati­kānaṃ piyo ahosi manāpo. Raññopi, ānanda, mahā­sudas­sa­nassa brāhma­ṇa­gaha­patikā piyā ahesuṃ manāpā. Seyyathāpi, ānanda, pitu puttā piyā honti manāpā; evameva kho, ānanda, raññopi mahā­sudas­sa­nassa brāhma­ṇa­gaha­patikā piyā ahesuṃ manāpā.

Bhūtapubbaṃ, ānanda, rājā mahāsudassano caturaṅginiyā senāya uyyānabhūmiṃ niyyāsi. Atha kho, ānanda, brāhma­ṇa­gaha­patikā rājānaṃ mahāsudassanaṃ upasaṅkamitvā evamāhaṃsu: ‘ataramāno, deva, yāhi, yathā taṃ mayaṃ cirataraṃ passeyyāmā’ti. Rājāpi, ānanda, mahāsudassano sārathiṃ āmantesi: ‘ataramāno, sārathi, rathaṃ pesehi, yathā ahaṃ brāhma­ṇa­gaha­patike cirataraṃ passeyyan’ti. Rājā, ānanda, mahāsudassano imāya catutthiyā iddhiyā samannāgato ahosi. Rājā, ānanda, mahāsudassano imāhi catūhi iddhīhi samannāgato ahosi.

4. Dhamma­pāsāda­pok­kha­raṇī

Atha kho, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa etadahosi: ‘yannūnāhaṃ imāsu tālantarikāsu dhanusate dhanusate pokkharaṇiyo māpeyyan’ti.

Māpesi kho, ānanda, rājā mahāsudassano tāsu tālantarikāsu dhanusate dhanusate pokkharaṇiyo. Tā kho panānanda, pokkharaṇiyo catunnaṃ vaṇṇānaṃ iṭṭhakāhi citā ahesuṃ—ekā iṭṭhakā sovaṇṇamayā, ekā rūpiyamayā, ekā veḷuriyamayā, ekā phalikamayā.

Tāsu kho panānanda, pokkharaṇīsu cattāri cattāri sopānāni ahesuṃ catunnaṃ vaṇṇānaṃ, ekaṃ sopānaṃ sovaṇṇamayaṃ ekaṃ rūpiyamayaṃ ekaṃ veḷuriyamayaṃ ekaṃ phalikamayaṃ. Sovaṇṇamayassa sopānassa sovaṇṇamayā thambhā ahesuṃ, rūpiyamayā sūciyo ca uṇhīsañca. Rūpiyamayassa sopānassa rūpiyamayā thambhā ahesuṃ, sovaṇṇamayā sūciyo ca uṇhīsañca. Veḷu­riya­mayassa sopānassa veḷuriyamayā thambhā ahesuṃ, phalikamayā sūciyo ca uṇhīsañca. Phalikamayassa sopānassa phalikamayā thambhā ahesuṃ, veḷuriyamayā sūciyo ca uṇhīsañca. Tā kho panānanda, pokkharaṇiyo dvīhi vedikāhi parikkhittā ahesuṃ ekā vedikā sovaṇṇamayā, ekā rūpiyamayā. Sovaṇṇamayāya vedikāya sovaṇṇamayā thambhā ahesuṃ, rūpiyamayā sūciyo ca uṇhīsañca. Rūpiyamayāya vedikāya rūpiyamayā thambhā ahesuṃ, sovaṇṇamayā sūciyo ca uṇhīsañca.

Atha kho, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa etadahosi: ‘yannūnāhaṃ imāsu pokkharaṇīsu evarūpaṃ mālaṃ ropāpeyyaṃ uppalaṃ padumaṃ kumudaṃ puṇḍarīkaṃ sabbotukaṃ sabbajanassa anāvaṭan’ti. Ropāpesi kho, ānanda, rājā mahāsudassano tāsu pokkharaṇīsu evarūpaṃ mālaṃ uppalaṃ padumaṃ kumudaṃ puṇḍarīkaṃ sabbotukaṃ sabbajanassa anāvaṭaṃ.

Atha kho, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa etadahosi: ‘yannūnāhaṃ imāsaṃ pokkharaṇīnaṃ tīre nhāpake purise ṭhapeyyaṃ, ye āgatāgataṃ janaṃ nhāpessantī’ti. Ṭhapesi kho, ānanda, rājā mahāsudassano tāsaṃ pokkharaṇīnaṃ tīre nhāpake purise, ye āgatāgataṃ janaṃ nhāpesuṃ.

Atha kho, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa etadahosi: ‘yannūnāhaṃ imāsaṃ pokkharaṇīnaṃ tīre evarūpaṃ dānaṃ paṭṭhapeyyaṃ—annaṃ annaṭṭhikassa, pānaṃ pānaṭṭhikassa, vatthaṃ vat­thaṭṭhi­kassa, yānaṃ yānaṭṭhikassa, sayanaṃ saya­naṭṭhi­kassa, itthiṃ itthiṭṭhikassa, hiraññaṃ hirañ­ñaṭṭhi­kassa, suvaṇṇaṃ suvaṇ­ṇaṭṭhi­kassā’ti. Paṭṭhapesi kho, ānanda, rājā mahāsudassano tāsaṃ pokkharaṇīnaṃ tīre evarūpaṃ dānaṃ—annaṃ annaṭṭhikassa, pānaṃ pānaṭṭhikassa, vatthaṃ vat­thaṭṭhi­kassa, yānaṃ yānaṭṭhikassa, sayanaṃ saya­naṭṭhi­kassa, itthiṃ itthiṭṭhikassa, hiraññaṃ hirañ­ñaṭṭhi­kassa, suvaṇṇaṃ suvaṇ­ṇaṭṭhi­kassa.

Atha kho, ānanda, brāhma­ṇa­gaha­patikā pahūtaṃ sāpateyyaṃ ādāya rājānaṃ mahāsudassanaṃ upasaṅkamitvā evamāhaṃsu: ‘idaṃ, deva, pahūtaṃ sāpateyyaṃ devaññeva uddissa ābhataṃ, taṃ devo paṭiggaṇhatū’ti. ‘Alaṃ, bho, mamapidaṃ pahūtaṃ sāpateyyaṃ dhammikena balinā abhisaṅkhataṃ, tañca vo hotu, ito ca bhiyyo harathā’ti. Te raññā paṭikkhittā ekamantaṃ apakkamma evaṃ samacintesuṃ: ‘na kho etaṃ amhākaṃ patirūpaṃ, yaṃ mayaṃ imāni sāpateyyāni punadeva sakāni gharāni paṭihareyyāma. Yannūna mayaṃ rañño mahā­sudas­sa­nassa nivesanaṃ māpeyyāmā’ti. Te rājānaṃ mahāsudassanaṃ upasaṅkamitvā evamāhaṃsu: ‘nivesanaṃ te, deva, māpessāmā’ti. Adhivāsesi kho, ānanda, rājā mahāsudassano tuṇhībhāvena.

Atha kho, ānanda, sakko devānamindo rañño mahā­sudas­sa­nassa cetasā ceto­pari­vitak­ka­maññāya vissakammaṃ devaputtaṃ āmantesi: ‘ehi tvaṃ, samma vissakamma, rañño mahā­sudas­sa­nassa nivesanaṃ māpehi dhammaṃ nāma pāsādan’ti. ‘Evaṃ, bhaddantavā’ti kho, ānanda, vissakammo devaputto sakkassa devānamindassa paṭissutvā seyyathāpi nāma balavā puriso samiñjitaṃ vā bāhaṃ pasāreyya pasāritaṃ vā bāhaṃ samiñjeyya; evameva—devesu tāvatiṃsesu antarahito rañño mahā­sudas­sa­nassa purato pāturahosi. Atha kho, ānanda, vissakammo devaputto rājānaṃ mahāsudassanaṃ etadavoca: ‘nivesanaṃ te, deva, māpessāmi dhammaṃ nāma pāsādan’ti. Adhivāsesi kho, ānanda, rājā mahāsudassano tuṇhībhāvena.

Māpesi kho, ānanda, vissakammo devaputto rañño mahā­sudas­sa­nassa nivesanaṃ dhammaṃ nāma pāsādaṃ. Dhammo, ānanda, pāsādo puratthimena pacchimena ca yojanaṃ āyāmena ahosi. Uttarena dakkhiṇena ca aḍḍhayojanaṃ vitthārena. Dhammassa, ānanda, pāsādassa tiporisaṃ uccatarena vatthu citaṃ ahosi catunnaṃ vaṇṇānaṃ iṭṭhakāhi—ekā iṭṭhakā sovaṇṇamayā, ekā rūpiyamayā, ekā veḷuriyamayā, ekā phalikamayā.

Dhammassa, ānanda, pāsādassa caturā­sīti­tham­bha­sahas­sāni ahesuṃ catunnaṃ vaṇṇānaṃ—eko thambho sovaṇṇamayo, eko rūpiyamayo, eko veḷuriyamayo, eko phalikamayo. Dhammo, ānanda, pāsādo catunnaṃ vaṇṇānaṃ phalakehi santhato ahosi—ekaṃ phalakaṃ sovaṇṇamayaṃ, ekaṃ rūpiyamayaṃ, ekaṃ veḷuriyamayaṃ, ekaṃ phalikamayaṃ.

Dhammassa, ānanda, pāsādassa catuvīsati sopānāni ahesuṃ catunnaṃ vaṇṇānaṃ— ekaṃ sopānaṃ sovaṇṇamayaṃ, ekaṃ rūpiyamayaṃ, ekaṃ veḷuriyamayaṃ, ekaṃ phalikamayaṃ. Sovaṇṇamayassa sopānassa sovaṇṇamayā thambhā ahesuṃ rūpiyamayā sūciyo ca uṇhīsañca. Rūpiyamayassa sopānassa rūpiyamayā thambhā ahesuṃ sovaṇṇamayā sūciyo ca uṇhīsañca. Veḷu­riya­mayassa sopānassa veḷuriyamayā thambhā ahesuṃ phalikamayā sūciyo ca uṇhīsañca. Phalikamayassa sopānassa phalikamayā thambhā ahesuṃ veḷuriyamayā sūciyo ca uṇhīsañca.

Dhamme, ānanda, pāsāde caturā­sīti­kūṭā­gāra­sahas­sāni ahesuṃ catunnaṃ vaṇṇānaṃ—ekaṃ kūṭāgāraṃ sovaṇṇamayaṃ, ekaṃ rūpiyamayaṃ, ekaṃ veḷuriyamayaṃ, ekaṃ phalikamayaṃ. Sovaṇṇamaye kūṭāgāre rūpiyamayo pallaṅko paññatto ahosi, rūpiyamaye kūṭāgāre sovaṇṇamayo pallaṅko paññatto ahosi, veḷuriyamaye kūṭāgāre dantamayo pallaṅko paññatto ahosi, phalikamaye kūṭāgāre sāramayo pallaṅko paññatto ahosi. Sovaṇṇamayassa kūṭāgārassa dvāre rūpiyamayo tālo ṭhito ahosi, tassa rūpiyamayo khandho sovaṇṇamayāni pattāni ca phalāni ca. Rūpiyamayassa kūṭāgārassa dvāre sovaṇṇamayo tālo ṭhito ahosi, tassa sovaṇṇamayo khandho, rūpiyamayāni pattāni ca phalāni ca. Veḷu­riya­mayassa kūṭāgārassa dvāre phalikamayo tālo ṭhito ahosi, tassa phalikamayo khandho, veḷuriyamayāni pattāni ca phalāni ca. Phalikamayassa kūṭāgārassa dvāre veḷuriyamayo tālo ṭhito ahosi, tassa veḷuriyamayo khandho, phalikamayāni pattāni ca phalāni ca.

Atha kho, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa etadahosi: ‘yannūnāhaṃ mahāviyūhassa kūṭāgārassa dvāre sabba­so­vaṇṇa­mayaṃ tālavanaṃ māpeyyaṃ, yattha divāvihāraṃ nisīdissāmī’ti. Māpesi kho, ānanda, rājā mahāsudassano mahāviyūhassa kūṭāgārassa dvāre sabba­so­vaṇṇa­mayaṃ tālavanaṃ, yattha divāvihāraṃ nisīdi. Dhammo, ānanda, pāsādo dvīhi vedikāhi parikkhitto ahosi, ekā vedikā sovaṇṇamayā, ekā rūpiyamayā. Sovaṇṇamayāya vedikāya sovaṇṇamayā thambhā ahesuṃ, rūpiyamayā sūciyo ca uṇhīsañca. Rūpiyamayāya vedikāya rūpiyamayā thambhā ahesuṃ, sovaṇṇamayā sūciyo ca uṇhīsañca.

Dhammo, ānanda, pāsādo dvīhi kiṅkiṇi­kajā­lehi parikkhitto ahosi—ekaṃ jālaṃ sovaṇṇamayaṃ ekaṃ rūpiyamayaṃ. Sovaṇṇamayassa jālassa rūpiyamayā kiṅkiṇikā ahesuṃ, rūpiyamayassa jālassa sovaṇṇamayā kiṅkiṇikā ahesuṃ. Tesaṃ kho panānanda, kiṅkiṇi­kajālā­naṃ vāteritānaṃ saddo ahosi vaggu ca rajanīyo ca khamanīyo ca madanīyo ca. Seyyathāpi, ānanda, pañcaṅgikassa tūriyassa suvinītassa ­suppaṭi­tā­ḷi­tassa sukusalehi samannāhatassa saddo hoti, vaggu ca rajanīyo ca khamanīyo ca madanīyo ca; evameva kho, ānanda, tesaṃ kiṅkiṇi­kajālā­naṃ vāteritānaṃ saddo ahosi vaggu ca rajanīyo ca khamanīyo ca madanīyo ca. Ye kho panānanda, tena samayena kusāvatiyā rājadhāniyā dhuttā ahesuṃ soṇḍā pipāsā, te tesaṃ kiṅkiṇi­kajālā­naṃ vāteritānaṃ saddena paricāresuṃ. Niṭṭhito kho panānanda, dhammo pāsādo duddikkho ahosi musati cakkhūni. Seyyathāpi, ānanda, vassānaṃ pacchime māse saradasamaye viddhe vigatavalāhake deve ādicco nabhaṃ abbhus­sakka­māno duddikkho hoti musati cakkhūni; evameva kho, ānanda, dhammo pāsādo duddikkho ahosi musati cakkhūni.

Atha kho, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa etadahosi: ‘yannūnāhaṃ dhammassa pāsādassa purato dhammaṃ nāma pokkharaṇiṃ māpeyyan’ti. Māpesi kho, ānanda, rājā mahāsudassano dhammassa pāsādassa purato dhammaṃ nāma pokkharaṇiṃ. Dhammā, ānanda, pokkharaṇī puratthimena pacchimena ca yojanaṃ āyāmena ahosi, uttarena dakkhiṇena ca aḍḍhayojanaṃ vitthārena. Dhammā, ānanda, pokkharaṇī catunnaṃ vaṇṇānaṃ iṭṭhakāhi citā ahosi—ekā iṭṭhakā sovaṇṇamayā, ekā rūpiyamayā, ekā veḷuriyamayā, ekā phalikamayā.

Dhammāya, ānanda, pokkharaṇiyā catuvīsati sopānāni ahesuṃ catunnaṃ vaṇṇānaṃ— ekaṃ sopānaṃ sovaṇṇamayaṃ, ekaṃ rūpiyamayaṃ, ekaṃ veḷuriyamayaṃ, ekaṃ phalikamayaṃ. Sovaṇṇamayassa sopānassa sovaṇṇamayā thambhā ahesuṃ rūpiyamayā sūciyo ca uṇhīsañca. Rūpiyamayassa sopānassa rūpiyamayā thambhā ahesuṃ sovaṇṇamayā sūciyo ca uṇhīsañca. Veḷu­riya­mayassa sopānassa veḷuriyamayā thambhā ahesuṃ phalikamayā sūciyo ca uṇhīsañca. Phalikamayassa sopānassa phalikamayā thambhā ahesuṃ veḷuriyamayā sūciyo ca uṇhīsañca.

Dhammā, ānanda, pokkharaṇī dvīhi vedikāhi parikkhittā ahosi—ekā vedikā sovaṇṇamayā, ekā rūpiyamayā. Sovaṇṇamayāya vedikāya sovaṇṇamayā thambhā ahesuṃ rūpiyamayā sūciyo ca uṇhīsañca. Rūpiyamayāya vedikāya rūpiyamayā thambhā ahesuṃ sovaṇṇamayā sūciyo ca uṇhīsañca.

Dhammā, ānanda, pokkharaṇī sattahi tālapantīhi parikkhittā ahosi—ekā tālapanti sovaṇṇamayā, ekā rūpiyamayā, ekā veḷuriyamayā, ekā phalikamayā, ekā lohitaṅkamayā, ekā masāragal­la­mayā, ekā sabba­ratana­mayā. Sovaṇṇamayassa tālassa sovaṇṇamayo khandho ahosi rūpiyamayāni pattāni ca phalāni ca. Rūpiyamayassa tālassa rūpiyamayo khandho ahosi sovaṇṇamayāni pattāni ca phalāni ca. Veḷu­riya­mayassa tālassa veḷuriyamayo khandho ahosi phalikamayāni pattāni ca phalāni ca. Phalikamayassa tālassa phalikamayo khandho ahosi veḷuriyamayāni pattāni ca phalāni ca. Lohitaṅ­ka­mayassa tālassa lohitaṅkamayo khandho ahosi masāragal­la­mayāni pattāni ca phalāni ca. Masāragal­la­mayassa tālassa masāragal­la­mayo khandho ahosi lohitaṅ­ka­mayāni pattāni ca phalāni ca. Sabba­ra­ta­nama­yassa tālassa sabba­ratana­mayo khandho ahosi, sabba­ra­ta­nama­yāni pattāni ca phalāni ca. Tāsaṃ kho panānanda, tālapantīnaṃ vāteritānaṃ saddo ahosi, vaggu ca rajanīyo ca khamanīyo ca madanīyo ca. Seyyathāpi, ānanda, pañcaṅgikassa tūriyassa suvinītassa ­suppaṭi­tā­ḷi­tassa sukusalehi samannāhatassa saddo hoti vaggu ca rajanīyo ca khamanīyo ca madanīyo ca; evameva kho, ānanda, tāsaṃ tālapantīnaṃ vāteritānaṃ saddo ahosi vaggu ca rajanīyo ca khamanīyo ca madanīyo ca. Ye kho panānanda, tena samayena kusāvatiyā rājadhāniyā dhuttā ahesuṃ soṇḍā pipāsā, te tāsaṃ tālapantīnaṃ vāteritānaṃ saddena paricāresuṃ.

Niṭṭhite kho panānanda, dhamme pāsāde niṭṭhitāya dhammāya ca pokkharaṇiyā rājā mahāsudassano ‘ye tena samayena samaṇesu vā samaṇasammatā brāhmaṇesu vā brāhma­ṇa­sammatā’, te sabbakāmehi santappetvā dhammaṃ pāsādaṃ abhiruhi.

Paṭha­ma­bhā­ṇavāro.

5. Jhānasampatti

Atha kho, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa etadahosi: ‘kissa nu kho me idaṃ kammassa phalaṃ kissa kammassa vipāko, yenāhaṃ etarahi evaṃmahiddhiko evaṃma­hānu­bhāvo’ti? Atha kho, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa etadahosi: ‘tiṇṇaṃ kho me idaṃ kammānaṃ phalaṃ tiṇṇaṃ kammānaṃ vipāko, yenāhaṃ etarahi evaṃmahiddhiko evaṃma­hānu­bhāvo, seyyathidaṃ—dānassa damassa saṃyamassā’ti.

Atha kho, ānanda, rājā mahāsudassano yena mahāviyūhaṃ kūṭāgāraṃ tenupasaṅkami; upasaṅkamitvā mahāviyūhassa kūṭāgārassa dvāre ṭhito udānaṃ udānesi: ‘tiṭṭha, kāmavitakka, tiṭṭha, byāpādavitakka, tiṭṭha, vihiṃsāvitakka. Ettāvatā, kāmavitakka, ettāvatā, byāpādavitakka, ettāvatā, vihiṃsāvitakkā’ti.

Atha kho, ānanda, rājā mahāsudassano mahāviyūhaṃ kūṭāgāraṃ pavisitvā sovaṇṇamaye pallaṅke nisinno vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja vihāsi. Vitak­ka­vicārā­naṃ vūpasamā ajjhattaṃ sampasādanaṃ cetaso ekodibhāvaṃ avitakkaṃ avicāraṃ samādhijaṃ pītisukhaṃ dutiyaṃ jhānaṃ upasampajja vihāsi. Pītiyā ca virāgā upekkhako ca vihāsi, sato ca sampajāno sukhañca kāyena paṭisaṃvedesi, yaṃ taṃ ariyā ācikkhanti: ‘upekkhako satimā sukhavihārī’ti tatiyaṃ jhānaṃ upasampajja vihāsi. Sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā pubbeva somanas­sa­do­manas­sā­naṃ atthaṅgamā aduk­kha­ma­su­khaṃ upekkhā­sati­pāri­suddhiṃ catutthaṃ jhānaṃ upasampajja vihāsi.

Atha kho, ānanda, rājā mahāsudassano mahāviyūhā kūṭāgārā nikkhamitvā sovaṇṇamayaṃ kūṭāgāraṃ pavisitvā rūpiyamaye pallaṅke nisinno mettā­saha­gatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā vihāsi. Tathā dutiyaṃ tathā tatiyaṃ tathā catutthaṃ. Iti uddhamadho tiriyaṃ sabbadhi sabbattatāya sabbāvantaṃ lokaṃ mettā­saha­gatena cetasā vipulena mahaggatena appamāṇena averena abyāpajjena pharitvā vihāsi. Karuṇā­saha­gatena cetasā … pe … muditā­saha­gatena cetasā … pe … upekkhā­saha­gatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā vihāsi. Tathā dutiyaṃ tathā tatiyaṃ tathā catutthaṃ. Iti uddhamadho tiriyaṃ sabbadhi sabbattatāya sabbāvantaṃ lokaṃ upekkhā­saha­gatena cetasā vipulena mahaggatena appamāṇena averena abyāpajjena pharitvā vihāsi.

6. Caturā­sīti­nagara­sahas­sādi

Rañño, ānanda, mahā­sudas­sa­nassa caturāsīti nagara­sahas­sāni ahesuṃ kusā­vatī­rāja­dhānip­pamu­khāni; caturāsīti pāsāda­sahas­sāni ahesuṃ dhamma­pāsādap­pamu­khāni; caturāsīti kūṭā­gāra­sahas­sāni ahesuṃ mahā­viyūha­kūṭā­gārap­pamu­khāni; caturāsīti ­pallaṅ­ka­sahas­sāni ahesuṃ sovaṇṇamayāni rūpiyamayāni dantamayāni sāramayāni gonakatthatāni paṭikatthatāni paṭali­kat­thatāni kadali­miga­pavara­pac­cattha­ra­ṇāni saut­tarac­cha­dāni ubhato­lohita­kūpa­dhā­nāni; caturāsīti nāgasahassāni ahesuṃ sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni uposa­tha­nāgarā­jap­pamu­khāni; caturāsīti assasahassāni ahesuṃ sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni valā­haka­as­sarājap­pamu­khāni; caturāsīti rathasahassāni ahesuṃ sīha­camma­pari­vārāni byag­gha­camma­pari­vārāni dīpi­camma­pari­vārāni ­paṇḍukam­bala­pari­vārāni sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni vejayan­ta­rathap­pamu­khāni; caturāsīti maṇisahassāni ahesuṃ maṇirata­nap­pamu­khāni; caturāsīti itthisahassāni ahesuṃ subhaddā­devip­pamu­khāni; caturāsīti gaha­pati­sahas­sāni ahesuṃ gaha­pati­ratanap­pamu­khāni; caturāsīti khat­tiya­sahas­sāni ahesuṃ anuyantāni pari­ṇāya­ka­ratanap­pamu­khāni; caturāsīti dhenusahassāni ahesuṃ duhasandanāni kaṃ­sū­padhāra­ṇāni; caturāsīti vattha­koṭi­sahas­sāni ahesuṃ kho­ma­su­khumā­naṃ kappā­si­ka­su­khumā­naṃ koseyya­su­khumā­naṃ ­kamba­la­su­khumā­naṃ; rañño, ānanda, mahā­sudas­sa­nassa caturāsīti thāli­pāka­sahas­sāni ahesuṃ sāyaṃ pātaṃ bhattābhihāro abhihariyittha.

Tena kho panānanda, samayena rañño mahā­sudas­sa­nassa caturāsīti nāgasahassāni sāyaṃ pātaṃ upaṭṭhānaṃ āgacchanti. Atha kho, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa etadahosi: ‘imāni kho me caturāsīti nāgasahassāni sāyaṃ pātaṃ upaṭṭhānaṃ āgacchanti, yannūna vassasatassa vassasatassa accayena dvecattālīsaṃ dvecattālīsaṃ nāgasahassāni sakiṃ sakiṃ upaṭṭhānaṃ āgaccheyyun’ti. Atha kho, ānanda, rājā mahāsudassano pari­ṇāya­ka­ratanaṃ āmantesi: ‘imāni kho me, samma pari­ṇāya­ka­ratana, caturāsīti nāgasahassāni sāyaṃ pātaṃ upaṭṭhānaṃ āgacchanti, tena hi, samma pari­ṇāya­ka­ratana, vassasatassa vassasatassa accayena dvecattālīsaṃ dvecattālīsaṃ nāgasahassāni sakiṃ sakiṃ upaṭṭhānaṃ āgacchantū’ti. ‘Evaṃ, devā’ti kho, ānanda, pari­ṇāya­ka­ratanaṃ rañño mahā­sudas­sa­nassa paccassosi. Atha kho, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa aparena samayena vassasatassa vassasatassa accayena dvecattālīsaṃ dvecattālīsaṃ nāgasahassāni sakiṃ sakiṃ upaṭṭhānaṃ āgamaṃsu.

7. Subhaddā­devi­upa­saṅka­mana

Atha kho, ānanda, subhaddāya deviyā bahunnaṃ vassānaṃ bahunnaṃ vassasatānaṃ bahunnaṃ vassa­sahas­sā­naṃ accayena etadahosi: ‘ciraṃ diṭṭho kho me rājā mahāsudassano. Yannūnāhaṃ rājānaṃ mahāsudassanaṃ dassanāya upasaṅkameyyan’ti. Atha kho, ānanda, subhaddā devī itthāgāraṃ āmantesi: ‘etha tumhe sīsāni nhāyatha pītāni vatthāni pārupatha. Ciraṃ diṭṭho no rājā mahāsudassano, rājānaṃ mahāsudassanaṃ dassanāya upasaṅka­mis­sāmā’ti. ‘Evaṃ, ayye’ti kho, ānanda, itthāgāraṃ subhaddāya deviyā paṭissutvā sīsāni nhāyitvā pītāni vatthāni pārupitvā yena subhaddā devī tenupasaṅkami. Atha kho, ānanda, subhaddā devī pari­ṇāya­ka­ratanaṃ āmantesi: ‘kappehi, samma pari­ṇāya­ka­ratana, caturaṅginiṃ senaṃ, ciraṃ diṭṭho no rājā mahāsudassano, rājānaṃ mahāsudassanaṃ dassanāya upasaṅka­mis­sāmā’ti. ‘Evaṃ, devī’ti kho, ānanda, pari­ṇāya­ka­ratanaṃ subhaddāya deviyā paṭissutvā caturaṅginiṃ senaṃ kappāpetvā subhaddāya deviyā paṭivedesi: ‘kappitā kho, devi, caturaṅginī senā, yassadāni kālaṃ maññasī’ti. Atha kho, ānanda, subhaddā devī caturaṅginiyā senāya saddhiṃ itthāgārena yena dhammo pāsādo tenupasaṅkami; upasaṅkamitvā dhammaṃ pāsādaṃ abhiruhitvā yena mahāviyūhaṃ kūṭāgāraṃ tenupasaṅkami. Upasaṅkamitvā mahāviyūhassa kūṭāgārassa dvārabāhaṃ ālambitvā aṭṭhāsi. Atha kho, ānanda, rājā mahāsudassano saddaṃ sutvā: ‘kiṃ nu kho mahato viya janakāyassa saddo’ti mahāviyūhā kūṭāgārā nikkhamanto addasa subhaddaṃ deviṃ dvārabāhaṃ ālambitvā ṭhitaṃ, disvāna subhaddaṃ deviṃ etadavoca: ‘ettheva, devi, tiṭṭha mā pāvisī’ti. Atha kho, ānanda, rājā mahāsudassano aññataraṃ purisaṃ āmantesi: ‘ehi tvaṃ, ambho purisa, mahāviyūhā kūṭāgārā sovaṇṇamayaṃ pallaṅkaṃ nīharitvā sabba­so­vaṇṇa­maye tālavane paññapehī’ti. ‘Evaṃ, devā’ti kho, ānanda, so puriso rañño mahā­sudas­sa­nassa paṭissutvā mahāviyūhā kūṭāgārā sovaṇṇamayaṃ pallaṅkaṃ nīharitvā sabba­so­vaṇṇa­maye tālavane paññapesi. Atha kho, ānanda, rājā mahāsudassano dakkhiṇena passena sīhaseyyaṃ kappesi pāde pādaṃ accādhāya sato sampajāno.

Atha kho, ānanda, subhaddāya deviyā etadahosi: ‘vippasannāni kho rañño mahā­sudas­sa­nassa indriyāni, parisuddho chavivaṇṇo pariyodāto, mā heva kho rājā mahāsudassano kālamakāsī’ti rājānaṃ mahāsudassanaṃ etadavoca: 

‘Imāni te, deva, caturāsīti nagara­sahas­sāni kusā­vatī­rāja­dhānip­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohi. Imāni te, deva, caturāsīti pāsāda­sahas­sāni dhamma­pāsādap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohi. Imāni te, deva, caturāsīti kūṭā­gāra­sahas­sāni mahā­viyūha­kūṭā­gārap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohi. Imāni te, deva, caturāsīti ­pallaṅ­ka­sahas­sāni sovaṇṇamayāni rūpiyamayāni dantamayāni sāramayāni gonakatthatāni paṭikatthatāni paṭali­kat­thatāni kadali­miga­pavara­pac­cattha­ra­ṇāni saut­tarac­cha­dāni ubhato­lohita­kūpa­dhā­nāni. Ettha, deva, chandaṃ janehi, jīvite apekkhaṃ karohi. Imāni te, deva, caturāsīti nāgasahassāni sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni uposa­tha­nāgarā­jap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohi. Imāni te, deva, caturāsīti assasahassāni sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni valā­haka­as­sarājap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohi. Imāni te, deva, caturāsīti rathasahassāni sīha­camma­pari­vārāni byag­gha­camma­pari­vārāni dīpi­camma­pari­vārāni ­paṇḍukam­bala­pari­vārāni sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni vejayan­ta­rathap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohi. Imāni te, deva, caturāsīti maṇisahassāni maṇirata­nap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohi. Imāni te, deva, caturāsīti itthisahassāni itthira­ta­nap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohi. Imāni te, deva, caturāsīti gaha­pati­sahas­sāni gaha­pati­ratanap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohi. Imāni te, deva, caturāsīti khat­tiya­sahas­sāni anuyantāni pari­ṇāya­ka­ratanap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohi. Imāni te, deva, caturāsīti dhenusahassāni duhasandanāni kaṃ­sū­padhāra­ṇāni. Ettha, deva, chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohi. Imāni te, deva, caturāsīti vattha­koṭi­sahas­sāni kho­ma­su­khumā­naṃ kappā­si­ka­su­khumā­naṃ koseyya­su­khumā­naṃ ­kamba­la­su­khumā­naṃ. Ettha, deva, chandaṃ janehi, jīvite apekkhaṃ karohi. Imāni te, deva, caturāsīti thāli­pāka­sahas­sāni sāyaṃ pātaṃ bhattābhihāro abhihariyati. Ettha, deva, chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohī’ti.

Evaṃ vutte, ānanda, rājā mahāsudassano subhaddaṃ deviṃ etadavoca: 

‘Dīgharattaṃ kho maṃ tvaṃ, devi, iṭṭhehi kantehi piyehi manāpehi samudācarittha; atha ca pana maṃ tvaṃ pacchime kāle aniṭṭhehi akantehi appiyehi amanāpehi samudācarasī’ti. ‘Kathaṃ carahi taṃ, deva, samudācarāmī’ti? ‘Evaṃ kho maṃ tvaṃ, devi, samudācara: “sabbeheva, deva, piyehi manāpehi nānābhāvo vinābhāvo aññathābhāvo, mā kho tvaṃ, deva, sāpekkho kālamakāsi, dukkhā sāpekkhassa kālaṅkiriyā, garahitā ca sāpekkhassa kālaṅkiriyā. Imāni te, deva, caturāsīti nagara­sahas­sāni kusā­vatī­rāja­dhānip­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti pāsāda­sahas­sāni dhamma­pāsādap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti kūṭā­gāra­sahas­sāni mahā­viyūha­kūṭā­gārap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti ­pallaṅ­ka­sahas­sāni sovaṇṇamayāni rūpiyamayāni dantamayāni sāramayāni gonakatthatāni paṭikatthatāni paṭali­kat­thatāni kadali­miga­pavara­pac­cattha­ra­ṇāni saut­tarac­cha­dāni ubhato­lohita­kūpa­dhā­nāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti nāgasahassāni sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni uposa­tha­nāgarā­jap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti assasahassāni sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni valā­haka­as­sarājap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti rathasahassāni sīha­camma­pari­vārāni byag­gha­camma­pari­vārāni dīpi­camma­pari­vārāni ­paṇḍukam­bala­pari­vārāni sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni vejayan­ta­rathap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti maṇisahassāni maṇirata­nap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti itthisahassāni subhaddā­devip­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti gaha­pati­sahas­sāni gaha­pati­ratanap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti khat­tiya­sahas­sāni anuyantāni pari­ṇāya­ka­ratanap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti dhenusahassāni duhasandanāni kaṃ­sū­padhāra­ṇāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti vattha­koṭi­sahas­sāni kho­ma­su­khumā­naṃ kappā­si­ka­su­khumā­naṃ koseyya­su­khumā­naṃ ­kamba­la­su­khumā­naṃ. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti thāli­pāka­sahas­sāni sāyaṃ pātaṃ bhattābhihāro abhihariyati. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsī”’ti.

Evaṃ vutte, ānanda, subhaddā devī parodi assūni pavattesi. Atha kho, ānanda, subhaddā devī assūni puñchitvā rājānaṃ mahāsudassanaṃ etadavoca:

‘Sabbeheva, deva, piyehi manāpehi nānābhāvo vinābhāvo aññathābhāvo, mā kho tvaṃ, deva, sāpekkho kālamakāsi, dukkhā sāpekkhassa kālaṅkiriyā, garahitā ca sāpekkhassa kālaṅkiriyā. Imāni te, deva, caturāsīti nagara­sahas­sāni kusā­vatī­rāja­dhānip­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti pāsāda­sahas­sāni dhamma­pāsādap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti kūṭā­gāra­sahas­sāni mahā­viyūha­kūṭā­gārap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti ­pallaṅ­ka­sahas­sāni sovaṇṇamayāni rūpiyamayāni dantamayāni sāramayāni gonakatthatāni paṭikatthatāni paṭali­kat­thatāni kadali­miga­pavara­pac­cattha­ra­ṇāni saut­tarac­cha­dāni ubhato­lohita­kūpa­dhā­nāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti nāgasahassāni sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni uposa­tha­nāgarā­jap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti assasahassāni sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni valā­haka­as­sarājap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha, jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti rathasahassāni sīha­camma­pari­vārāni byag­gha­camma­pari­vārāni dīpi­camma­pari­vārāni ­paṇḍukam­bala­pari­vārāni sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni vejayan­ta­rathap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti maṇisahassāni maṇirata­nap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti itthisahassāni itthira­ta­nap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha, jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti gaha­pati­sahas­sāni gaha­pati­ratanap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti khat­tiya­sahas­sāni anuyantāni pari­ṇāya­ka­ratanap­pamu­khāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti dhenusahassāni duhasandanāni kaṃ­sū­padhāra­ṇāni. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti vattha­koṭi­sahas­sāni kho­ma­su­khumā­naṃ kappā­si­ka­su­khumā­naṃ koseyya­su­khumā­naṃ ­kamba­la­su­khumā­naṃ. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsi. Imāni te, deva, caturāsīti thāli­pāka­sahas­sāni sāyaṃ pātaṃ bhattābhihāro abhihariyati. Ettha, deva, chandaṃ pajaha jīvite apekkhaṃ mākāsī’ti.

8. Brahma­lo­kūpa­gama

Atha kho, ānanda, rājā mahāsudassano na cirasseva kālamakāsi. Seyyathāpi, ānanda, gahapatissa vā gaha­pati­puttassa vā manuññaṃ bhojanaṃ bhuttāvissa bhattasammado hoti; evameva kho, ānanda, rañño mahā­sudas­sa­nassa māraṇantikā vedanā ahosi. Kālaṅkato ca, ānanda, rājā mahāsudassano sugatiṃ brahmalokaṃ upapajji. Rājā, ānanda, mahāsudassano caturāsīti vassasahassāni kumārakīḷaṃ kīḷi. Caturāsīti vassasahassāni oparajjaṃ kāresi. Caturāsīti vassasahassāni rajjaṃ kāresi. Caturāsīti vassasahassāni gihibhūto dhamme pāsāde brahmacariyaṃ cari. So cattāro brahmavihāre bhāvetvā kāyassa bhedā paraṃ maraṇā brahmalokūpago ahosi.

Siyā kho panānanda, evamassa: ‘añño nūna tena samayena rājā mahāsudassano ahosī’ti, na kho panetaṃ, ānanda, evaṃ daṭṭhabbaṃ. Ahaṃ tena samayena rājā mahāsudassano ahosiṃ. Mama tāni caturāsīti nagara­sahas­sāni kusā­vatī­rāja­dhānip­pamu­khāni, mama tāni caturāsīti pāsāda­sahas­sāni dhamma­pāsādap­pamu­khāni, mama tāni caturāsīti kūṭā­gāra­sahas­sāni mahā­viyūha­kūṭā­gārap­pamu­khāni, mama tāni caturāsīti ­pallaṅ­ka­sahas­sāni sovaṇṇamayāni rūpiyamayāni dantamayāni sāramayāni gonakatthatāni paṭikatthatāni paṭali­kat­thatāni kadali­miga­pavara­pac­cattha­ra­ṇāni saut­tarac­cha­dāni ubhato­lohita­kūpa­dhā­nāni, mama tāni caturāsīti nāgasahassāni sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni uposa­tha­nāgarā­jap­pamu­khāni, mama tāni caturāsīti assasahassāni sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni valā­haka­as­sarājap­pamu­khāni, mama tāni caturāsīti rathasahassāni sīha­camma­pari­vārāni byag­gha­camma­pari­vārāni dīpi­camma­pari­vārāni ­paṇḍukam­bala­pari­vārāni sovaṇ­ṇā­laṅkā­rāni sovaṇṇadhajāni hema­jāla­pa­ṭicchan­nāni vejayan­ta­rathap­pamu­khāni, mama tāni caturāsīti maṇisahassāni maṇirata­nap­pamu­khāni, mama tāni caturāsīti itthisahassāni subhaddā­devip­pamu­khāni, mama tāni caturāsīti gaha­pati­sahas­sāni gaha­pati­ratanap­pamu­khāni, mama tāni caturāsīti khat­tiya­sahas­sāni anuyantāni pari­ṇāya­ka­ratanap­pamu­khāni, mama tāni caturāsīti dhenusahassāni duhasandanāni kaṃ­sū­padhāra­ṇāni, mama tāni caturāsīti vattha­koṭi­sahas­sāni kho­ma­su­khumā­naṃ kappā­si­ka­su­khumā­naṃ koseyya­su­khumā­naṃ ­kamba­la­su­khumā­naṃ, mama tāni caturāsīti thāli­pāka­sahas­sāni sāyaṃ pātaṃ bhattābhihāro abhihariyittha.

Tesaṃ kho panānanda, caturā­sīti­nagara­sahas­sā­naṃ ekaññeva taṃ nagaraṃ hoti, yaṃ tena samayena ajjhāvasāmi yadidaṃ kusāvatī rājadhānī. Tesaṃ kho panānanda, caturāsīti pāsāda­sahas­sā­naṃ ekoyeva so pāsādo hoti, yaṃ tena samayena ajjhāvasāmi yadidaṃ dhammo pāsādo. Tesaṃ kho panānanda, caturāsīti kūṭā­gāra­sahas­sā­naṃ ekaññeva taṃ kūṭāgāraṃ hoti, yaṃ tena samayena ajjhāvasāmi yadidaṃ mahāviyūhaṃ kūṭāgāraṃ. Tesaṃ kho panānanda, caturāsīti ­pallaṅ­ka­sahas­sā­naṃ ekoyeva so pallaṅko hoti, yaṃ tena samayena paribhuñjāmi yadidaṃ sovaṇṇamayo vā rūpiyamayo vā dantamayo vā sāramayo vā. Tesaṃ kho panānanda, caturāsīti nāgasahassānaṃ ekoyeva so nāgo hoti, yaṃ tena samayena abhiruhāmi yadidaṃ uposatho nāgarājā. Tesaṃ kho panānanda, caturāsīti assasahassānaṃ ekoyeva so asso hoti, yaṃ tena samayena abhiruhāmi yadidaṃ valāhako assarājā. Tesaṃ kho panānanda, caturāsīti ratha­sahas­sā­naṃ ekoyeva so ratho hoti, yaṃ tena samayena abhiruhāmi yadidaṃ vejayantaratho. Tesaṃ kho panānanda, caturāsīti itthi­sahas­sā­naṃ ekāyeva sā itthī hoti, yā tena samayena paccupaṭṭhāti khattiyānī vā vessinī vā. Tesaṃ kho panānanda, caturāsīti vattha­koṭi­sahas­sā­naṃ ekaṃyeva taṃ dussayugaṃ hoti, yaṃ tena samayena paridahāmi khomasukhumaṃ vā kappā­si­ka­su­khumaṃ vā koseyya­su­khumaṃ vā ­kamba­la­su­khumaṃ vā. Tesaṃ kho panānanda, caturāsīti thāli­pāka­sahas­sā­naṃ ekoyeva so thālipāko hoti, yato nāḷi­kodana­paramaṃ bhuñjāmi tadupiyañca sūpeyyaṃ.

Passānanda, sabbete saṅkhārā atītā niruddhā vipariṇatā. Evaṃ aniccā kho, ānanda, saṅkhārā; evaṃ addhuvā kho, ānanda, saṅkhārā; evaṃ anassāsikā kho, ānanda, saṅkhārā. Yāvañcidaṃ, ānanda, alameva sabba­saṅ­khā­resu nibbindituṃ, alaṃ virajjituṃ, alaṃ vimuccituṃ.

Chakkhattuṃ kho panāhaṃ, ānanda, abhijānāmi imasmiṃ padese sarīraṃ nikkhipitaṃ, tañca kho rājāva samāno cakkavattī dhammiko dhammarājā cāturanto vijitāvī jana­padat­thāva­riyap­patto satta­ratana­saman­nā­gato, ayaṃ sattamo sarīranikkhepo. Na kho panāhaṃ, ānanda, taṃ padesaṃ samanupassāmi sadevake loke samārake sabrahmake ­sassama­ṇab­rāhma­ṇiyā pajāya sade­va­manus­sāya yattha tathāgato aṭṭhamaṃ sarīraṃ nikkhipeyyā”ti.

Idamavoca bhagavā. Idaṃ vatvāna sugato athāparaṃ etadavoca satthā: 

“Aniccā vata saṅkhārā,
uppā­davaya­dham­mino;
Uppajjitvā nirujjhanti,
tesaṃ vūpasamo sukho”ti.

Mahā­sudas­sa­na­suttaṃ niṭṭhitaṃ catutthaṃ.